شلۆقیی پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و نادڵنیایی، بە چی گەیاندین؟!

هیوا عومەر

بەشی یەکەم

پاشخانێكی كورتی مێژوویی:

ئەگەر بڕوانینە مێژووی فۆرمەكانی بەیەكەوە ژیان و رێكخستنی پەیوەندی نێوان “ژن و پیاو” و ژیانی هاوبەش، دەبینین لە دۆخێكی گۆڕاودا بووە، پەرەسەندنی جۆراوجۆری  بەخۆیەوە بینیوە.  هەرچەندە بەر لە ساڵی ١٨٦٠ هیچ توێژینەوە و باسێك لە بارەی مێژووی خێزانەوە لە ئارادا نەبووە. ئەمەش لە ژێر كاریگەری ئەو سەردەمەدا بوو، كە هەرپێنج گەشتنامەكەی موسا “تەورات” دەستی بەسەر مێژووداگرتبوو. هەروەها ئەو دەم “خێزانی باوكسالاری” لە چەقی ڕەوایەتپێدان بووە و بە كۆنترین فۆرمی خێزان دەست نیشانكراوە.

 ئەو دیدە بە جۆرێك وێنەی ئەو فۆڕمە لە خێزان دەكات وەك پرسێكی نەگۆڕو دەرە مێژوو، جگە لە داننان بە بوونی فۆرمی سەرەتایی كە بە پەیوەندی “بەر بەرەڵایی” ناساندوویانە، كۆمەڵێك نێر و مێ  تێكەڵی دۆخێكی فرە پەیوەندی بوونە.

ئەگەر بگەڕینەوە بۆ كتێبی “بنەچەی خێزان  و خاوەندارێتی تایبەت و دەوڵەت”ی ئەنگلس دەبینین: «لەگەڵ دەستپێكردنی لێكۆڵینەوەكان لە مێژووی خێزان لە ساڵی ۱٨٦٥ لە كتێبی “مافی دایك”ی “باخۆف” (Johann Jakob Bachofen) پەیوەندییەكانی گەڕاندەوە بۆ چوار جۆر لە پەیوەندی، سەردەمی فەرمانرەواییی ژنان (جینیكوكراسی)، ئەو گۆڕانەكانی لە پەیوەندییە سەرەتایی و رێكنەخراوەكان بۆ تاك شوویی هاوسەری و لە دایكسالارییەوە بۆ باوكسالاری بەتایبەت لە لای گریكەكاندا دەگەڕاندەوە بۆ خواوەندە نوێیەكان و بیروبۆچونە ئایینییەكان لە دەرەوەی پەرەسەندنەكانی مێژوو و گۆرانكارییەكانی ژیانی ماتریاڵی.”

 ئەمەش رەنگدانەوەی بیروبۆچونە سۆفیانستییەكەی بوو، سەرەڕای گرنگی توێژینەوە و كارەكانی لە بارەی دەستنیشانكردنی منداڵ لە رێگەی هێڵی دایك و شێوەكانی خێزانەوە، بەڵام دواتر “ئەنگلس” لە كتێبی بنەڕەتی خێزان رەخنەی لێدەگرێت لە ڕووی میتۆدییەوە.  دواتریش كارەكانی”Mc Lennan”   کە شێوەی پەیوەندییەكانی دەگەڕاندنەوە بۆ سێ جۆری: “فرەژنیی، فرەمێردیی، تاكە ژن و مێردیی” بەڵام توێژینەوەكانی “مۆرگان” لە ساڵی ١٨٧١ بە ناوی سیستەمەكانی رەچەڵەك و خزمایەتی، سەرەرای رەتكردنەوەی بەشێك لە تێگەیشتنەكانی ماك، دەرگایەكی تازەی بۆ كردینەوە، دواتریش توێژینەوەیەكی تری ئەنجامدا بە ناوی “كۆمەڵگای مۆدێرن” لە ۱٨۷۷.

خێڵە سەرەتاییەكانی دۆزییەوە کە لەسەر بنەمای دایكسالاری دروست ببوون لەگەڵ فۆرمە سەرەتاییەكانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە ژێر رۆشناییی سەردەمەكانی دڕندایەتی، بەربەریزم، ژیاریی، بە گرێدانیان بە گەشەكردنی هۆیەكانی بژێوی و زاڵبوون و دەست بەسەردا گرتنی سروشت، لە لایەن مرۆڤەوە.  

ژیانی كۆمەڵایەتی لەناو كۆپەیوەندییەكی گشتیدا

گۆڕانكارییەكانی فۆرمەكانی پەیوەندی و بەیەكەوە ژیانی “ژن و پیاو” هاوسەرێتی، لە دەرەوەی  لێكەوتەكانی فكر و فەلسەفەی سیاسی ئابوری و كۆمەڵایەتی دەوڵەت و كۆمەڵگەدا نەبووە.  

لەم دۆخەدا: بڕیاری چۆنیەتی و چییەتی بەیەكەوە ژیانی دوو كەس چوارچێوەیەكی ئازادانە وەرناگرێت وەك لە ڕوكەشدا دەردەكەوێت بەڵكو ئەوە بەشێكە لە فەزای ڕۆڵی سوبێكت و ئۆبێكت  كە مرۆڤ وەك ئۆبێكتێكی كۆنترۆڵكراو دەمێنێتەوە، لە ناو كۆپەیوەندییە سیاسی، ئابوری و ئاینییەكان. دەبێت بڵێین ئەم پرسە شایەنی هەوڵی تیۆری زیاترە، ڕەنگە لێرەدا دەرفەت نەبێت لەمە زیاتر بپرژێینە سەری.

لەنێو ئەم هەڵبەزین و دابەزینەدا: مێژووی گۆرانكارییەكانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و ژیانی هاوسەرێتی، سیستەمی سەرمایەداری و مۆدێرنەتە لە ماوەی سەدەی رابڕدوودا، زۆرترین كاریگەری بەرهەمهێناوە.

هەرچەندە دامەزراوەی خێزان هێشتا وەك پێویستییەكی مێژوویی نەتوانراوە جێگرەوەیەكی واقیعی هەبێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم دەزگایە وەك ناوەندێكی كۆمەڵایەتی وەكو هەر پرسێكی تری جڤاكی گۆڕانكاری لە فۆڕم و ناوەرۆكدا بەرجەستەبووە.

لە زۆر روانگەی جیاوازدا دەتوانین لە بارەی تێگەیشتین لە دەزگای خێزان بدوێین، چونكە هاوسەرێتی هەم بابەتێكی كۆمەڵایەتی و كلتورییە و هەمیش پرسێكی كۆنەستییە، لە لایەکی ترەوە پرسێكی  تاكەكەسی و تایبەتیشە لەو روانگەیشەوە پێویستمان بە فرە میتۆدی دەبێت كە لە درێژەی بەشەكاندا بەكاری دەهێنین.                               

خێزانی كوردی و پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان

ژیانی هاوسەرێتیی كوردی پێش هەزاران ساڵ لەگەڵ گۆرانكارییەكان لە ژێرخانی ئابووری  لە كۆمەڵگەی ڕاووەشكار دواتر بۆ كۆمەڵگەی كشتوكاڵی و شوانكارەیی و سەرەتاكانی دروستبوونی كۆمەڵگەی باوكسالاری، ئەم دامەزراوەیە وەك بەشێكی دانەبڕاو لەو كۆ پەیوەندییە سیاسی، ئابوری و كلتورییە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە.

 بە مانایەكی تر ئەم گۆرانكاریانە رەنگدانەوەی هەبووە لەسەر فۆرم، ناوەرۆك، رۆڵی كۆمەڵایەتی، سیاسی، رووحی و پەیوەندییە سێكسییەكان و ژیانی كۆمەڵایەتی.

هۆكارەكانی پشت گەورەیی خێزانی كوردی لە رابڕدوو، فۆڕمەكانی ژن و ژنخوازی و خزمایەتی و ژن بە ژن و گەورە بە بچووك و ژن لە بەرامبەر خوێن و دووژمنكاری و فرەژنی و ژن هەڵگرتن و ڕەدووكەوتن و رۆڵی دامەزراوە ئاینی و تەقلیدییەكان و فۆرم و ناوەرۆكی دروستبوونی بنەماكانی هاوسەرێتی  لە نێوان خۆشەویستی و جێبەجێكردنی ئەركێكی ئایینی و كۆمەڵایەتی یان تەنها وەك پانتاییەك بۆ ئارەزووە سێكسییەكان، هەموو ئەمانە دەبێتە چوارچێوەی بەشەكانی تری ئەم باسە، بە گرێدان بە دۆخی هەنووكەییمان .

لە ئەمڕۆی قۆناغی ڕاگوزەرو گواستنەوەدا  دامەزراوەی خێزانی كوردی و فۆرمەكانی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە بەردەم ئارایشە و گۆڕانكاریی هەمەلایەنە دایە، كە دابڕاو نییە لە لێكەوتەكانی پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری و مۆدێرنەتە و گەشەكردنی تەكنەلۆژیای زانیاری و گەیاندن و دروستبوونی بنەماكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و بنەما كلتوری و كۆمەڵایەتییە لۆكاڵییەكانیش لە لاكەی تردا.

بە دیوێك ئەم دامەزراوەیە وەك پەناگەیەك دەبینرێت بۆ ژیانێكی هاوبەشی پڕ لە ئارامی و ئۆقرەیی و پڕکردنەوەی پێداویستییە دەروونییە و رووحییەکانی مرۆڤ کە سۆزداری، سێكسی، پەروەدەریی و خستنەوە و پێگەیاندن و بەردەوامی رەگەزی مرۆڤایەتییە. بە دیوەكەیتردا هەر لەناو زۆرینەی ئەم فۆرمە لە خێزانەدا شوێنێكیشە بۆ چەوساندنەوە و درێژكردنەوەی دەسەڵاتی پیاوسالاری و بەرهەمهێنانەوەی فۆڕمەكانی توندوتیژی و پەراوێزخستن …هی ترە.

لە لایەكی تر ئەم دامەزراوەیە لە چوارچێوەی ئەو هۆكارانەی باسكران لە بری بینینی وەك پەناگەیەك بۆ ئارامی و جێگیری دەروونی و خۆشەویستی، وەك سەرابێك و بەر پرسیارەتییەكی زیادە و نا پێویست تەماشا دەكرێت لەبەرامبەر گەشەكردنی فۆرمێك لە تاکخوازیی لیبرالی و دۆخی پەیوەندییە زوو تێپەرەكان لە میانەی فراوانبوون و هەڵكشانی ئارەزوو لەسەر حیسابی خۆشەویستی لە جیهانی بازاری سەرمایەداریدا .

لەم ڕۆژگارەدا، لاوازبوونی پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و دڵنیاییی كۆمەڵایەتی وشلۆقییەكەی لە سیاقی دۆخێكی گشتیدایە. ئەوە جیاوازترە لە حاڵەت و هەندێكجار دیاردەی هەڵوەشاندنەوەی ژیانی هاوسەریێتی، كە لە ئێستادا هەڵگری دوو ڕوخسارە؛ ڕوویەكی  لە یەككاتدا هەم پرسێكی زۆر كەسی (personal) هەمیش رەنگدانەوەی گۆڕانكارییەكانی دەرەوەی خێزانە لە چوارچێوەی دۆخە گشتییەكە، لە ڕووەكەی تریشی جۆرێكە لە هۆشیاربوونەوە.

(کۆتایی بەشی یەكەم)

سەرچاوەكان :

ــ بنەچەی خێزان  و خاوەندارێتی تایبەت و دەوڵەت، فریدریك ئەنگلس، و. كریم مەلا رەشید .

–     Liquid Love_ On the Frailty of Human Bonds — Zygmunt Bauman — 1, 2003 — Polity — 9780745624884.pdf

–     الحب السائل، عن هشاشە الروابگ الانسانیە.

–     Precariat/The New Dangerous Class/London, 2011