شیعر لە دواى ئەنفال
نووسین: هاوار محەمەد
كارەسات و قەیرانى شیعر:
ئایا دواى ئەنفال شیعر دەنووسرێت؟
فەیلەسوفى ئەڵمانى تیۆردۆر ئەدۆرنۆ وتەیەكى باوى دەربارەى هۆلۆكۆست هەیە كە زۆرجار نووسەرانى نەتەوەكانى دیكەیش (هەندێجار بە هەڵە)، بۆ دەربڕینى گەورەیى كارەساتەكانى خۆیان بەكارى دەهێنن، ئەویش ئەو وتەیە كە گوایە ئەدۆرنۆ دەڵێت: “لە دواى ئاوشڤیتز، شیعر نانووسرێت”. لە ڕاستیدا، ئەدۆرنۆ ناڵێت شیعر نانووسرێت، بەڵکوو لە وتارى ڕەخنەى كولتوورى و كۆمەڵگا[Kulturkritik und Gesellschaft]دا، كە هاوكات ناونیشانى لاوەكیى كتێبى ئاوێزەكان[prismen]ـە، دەڵێت “لەدواى ئاوشڤیتز شیعرنووسین بەربەرییەتە”. بە گوێرەى ئەو نزیكایەتى و لێكچوونەى هۆلۆكۆست و ئەنفال لەگەڵ یەكتردا هەیانە، ڕەنگە لێرە و لەوێ ئێمەى كوردیش ئەم وتەیەى ئەدۆرنۆ بەكاربهێنین: دواى ئەنفال شیعر بەربەریەتە. بەڵام ئەم گواستنەوەیە، ئەم جێگۆڕكێیە سادەیەى هۆلۆكۆست و ئەنفال تەنیا گشتى و لاستیكى دەمێنێتەوە، گەر لە ماناى “بەربەریەت” و هەموو ئەو چەمكانەى تر كە ئەدرۆنۆ پەیوەست بەم باسە شیكاریى كردوون، تێنەگەین. بەشێك لە نووسەرە عەقڵانیخوازەكان ئەم وتەیە وا لێك دەدەنەوە كە ئەدۆرنۆ مەبەستى لەوەیە دواى هۆلۆكۆست دەستبەردارى قسەى عاتیفى و گەمەى زمانەوانى ببین، بگەڕێینەوە بۆ “بیركردنەوەى عەقڵانى” تا لە كارەساتەكە ڕابمێنین و لێى تێبگەین. ئەم بۆچوونە تا ڕادەیەك دروستە، بەڵام زۆریش نا؛ لەبەر ئەوەى سەرجەم ڕەخنەكانى ئەدۆرنۆش لە عەقڵانییەت، بە عەقڵى پەتى و ئامێریشەوە فەرامۆش دەكات؛ واتە ئەو نائەقڵانییەتەى كە ئەدۆرنۆ پێیوایە هەر لە سەرەتاوە لەنێو دڵى عەقڵانییەتدا هەبووە. ئەى كەواتە ئەدۆرنۆ بە وردى مەبەستى لەم وتەیە چییە؟ با سەرەتا وەك كۆتەیشن ئەو بڕگەیە وەك خۆى وەربگرین كە فەیلەسوفەكە ئەم قسەیەى تێدا دەكات و بە كورتیش كۆنتێكستەكەى پیشان بدەین:
«هەتا كۆمەڵگا زیاتر گشتى[total] ببێتەوە هێندەیش بەشتبوونى هۆش[Geist] زیاتر دەبێت و هەوڵەكەیشى بۆ دوورخستنەوەى بەشتبوون[die Verdinglichung] لە خۆى پارادۆكسیكاڵتر دەبێت. تەنانەت تیژترین ئاگایى دەكەوێتە بەر هەڕەشەى چارەڕەشیى داخزان بۆ نێو زۆربڵێى و قاووقیژى بێ ناوەڕۆك. ڕەخنەى كولتوورى بەرامبەر دوایین قۆناغى دیالەكتیكى كولتوور و بەربەرییەت خۆى دەبینێتەوە: دواى ئاوشڤیتز نووسینى شیعر بەربەرییە، ئەمە تەنانەت ئەو مەعریفەیەش پووچ دەكاتەوە كە دەڵێت بۆچى شیعرنووسین لەمڕۆدا مەحاڵە»[1].
پرسەكە ئەوە نییە شیعر دەنووسرێت یان نانووسرێت، مومكینە یان مەحاڵ، پرسەكە ئەوەیە كە نووسینى شیعر لەدواى ئەزموونى كەمپەكان بەربەرییەتـە. ڕەخنەى دیالەكتیكى لە كولتوور، كە ئەدۆرنۆ پێیوایە ڕەخنە دروستەكەیە لە سەرمایەدارى، سەنتێزى ململانێى كولتوور و سروشت، شارستانیەت و بەربەرییەتە؛ لەلایەك بە ناچارى بەنێو ڕەخنە لە بەربەرییەتدا تێدەپەڕێت، كەواتە ڕەخنەیە لە شیعریش (دواتر ئەمە ڕوون دەكەینەوە). لەلایەكیتر ڕەخنەیە لە كولتوور و ڕەخنە لە ڕەخنەى كولتووریش، بەو پێیەى نەك تەنیا نەیانتوانى ڕێ لە ڕوودانى هۆلۆكۆست بگرن، بەڵکوو بە جۆرێك خۆیان بەشداربوون لە بەرهەمهێنانیدا.
ئەدۆرنۆ ئەوە پیشان دەدات كە هەر لە پێش كارەساتەكەوە، دوو جۆر ڕەخنە لە كولتوورى مۆدێرن سەریانهەڵداوە: ڕەخنەیەكى ئایدیالیستی كە دۆخە ماتریاڵییەكان فەرامۆش دەكات، ڕەخنەیەكى ماتریاڵیستی كە بەهایەكى گەورە بە بیركردنەوە نادات. لەنێو ئەم ڕەخنانەدا جۆرێك ڕەخنەى ماتریاڵیى ڕووت هەیە كە بانگەشەى گەڕانەوە بۆ دۆخێكى خامى ڕەخنە، بۆ هەڵچوونى حەماسى و عاتیفى دەكات وەك هێزێكى سروشتیى مرۆڤ؛ جۆرێك گەڕانەوە بۆ خوێن، یان ئیمتیازى بەدەنى لەسەر حیسابى كەمكردنەوە لە بەهاى كولتوور و ئەوەى مرۆڤ لە ئەزموونى ژیانى هاوبەشى كۆمەڵایەتیدا پێكى هێناوە. ئەمە هەمان كات كەمكردنەوەیە لە بەهاى هۆش، چونكە لایوایە بە نرخاندنى تێڕامانى هۆشەكى وەك تاكە بنەماى دروستى كارى مرۆڤ، ژیانى سروشتى[natürliche Leben] دەپوكێتەوە؛ جا بۆ ئەوەى «وەك ئیسفنجێك هەر هەموو گشتەكە بسڕنەوە، ئەوا [ڕەخنەگرە غەریزەگەراكان] تابێ زیاتر لە بەربەریزم نزیك دەبنەوە»، بە دەبرێنێكى تر، بۆ ڕەخنەگرتن لە كولتوورى عەقڵانیى مۆدێرن و بەتایبەت كولتوورى كۆمەڵگەى سەرمایەدارى، ئەوان زیاتر بڕوایان بە ئیمتیازى سروشتى، نەك بە هۆش، هەیە؛ بۆ نموونە نازیزم وەك ئەزموونێكى تۆتالیتار، جۆرێك ڕەخنەى لەم جۆرە بوو:
«حەماسەتى ئەوان بە حەتمى هەر سەرەتاییە و هیچ جیاوازییەكیشى نییە چەندە لێكدژ دەبێ لەگەڵ دۆخى هۆشمەندیى هێزە بەرهەمهێنەرەكاندا. نكوڵیكردنى بێچەندوچوون لە كولتوور دەبێتە بیانوویەك بۆ كردەوەى بە زەبروزەنگتر، [دۆخى] نالەبارتر، و تەنانەت سەركوتكارتر، بەتایبەتى ململانێى هەمیشەیى نێوان كۆمەڵگە و تاكەكەس، كە وەكو یەك پیشانیان دراوە، لە بەرژەوەندى كۆمەڵگە بە پێى ئەو پێوەرەى كە ئەو كارگێڕانەى وا دەستیان بەسەریدا گرتووە، بڕیار بدەن»[2].
ڕەخنەى بەربەرییانە لە سەرمایەدارى ڕەخنەیەكە داواى گەڕانەوە بۆ هێزە غەریزییەكان، گەڕانەوە بۆ تێربوون دەكات؛ داواى لێكجووتیى كردار و سروشت دەكات، بۆیە ئەدۆرنۆ پێیوایە ئەم جۆرە ڕەخنەیە بوو نازیزم و فاشیزمى خوڵقاند. لە نازیزمدا ئەم گەڕانەوەیە بەشێوەى گەڕانەوە بۆ ئیتمیازى سروشتى بایۆلۆژى خۆى فۆرموولە دەكات. وەها گەڕانەوەیەكى نازیزم بۆ لەشى ئاریایى، لە دواى لێكدابڕینێكى دوورودرێژى جەستە-عەقڵ لە فەلسەفەى ڕۆژئاوادا ڕوودەدات كە لە ئەفڵاتوونەوە جەستە لە بەرژەوەندى عەقڵ سەركوت دەكرێت. ئیمانوێل لێڤیناس لە تێڕامانەكان دەربارەى فەلسەفەى هیتلەریزمدا، كە ساڵى 1934 و ماوەیەكى كەم دواى گەیشتى فوهرەر[der Führer] بە دەسەڵات (واتە پێش هۆڵۆكۆست)، نووسیویەتى، ڕەگەزێكى سەرەكیى فەلسەفەى هیتلەر وەك بەكارهێنانى دوولایەنەى ئەم دابەشكارییە دووالیستییە وێنا دەكات. لەلایەك برەودان بە چەمكەكانى “رۆح، هۆشمەندى، زرنگى”، لەلایەكى تر گەڕانەوە بۆ لەشى سروشتى لە بەرامبەر هەژموونى عەقلانیەتدا. كەواتە ڕیشەى كێشەكە وا لە لێكجوداكردنەوەى “ڕۆح” و “جەستە” لە یەكترى و ملكەچى یەكێكیان بۆ ئەویتریان كە خەسڵەتى بە هەموو مێژووى فەلسەفە بەخشیووە. لەم بارەیەوە لێڤیناس دەنووسێت:
«هەموو بیركردنەوەى فەلسەفى و سیاسیى سەردەمى مۆدێرن دەیانویست ڕۆحى مرۆیى[human spirit] بخەنە سەر ئاستێك كە لە واقیع بەرزترە، بەم جۆرە كەنداوێكیان لەنێوان مرۆڤ و جیهاندا دروست كرد. ئەمەیش واى كرد كە مەحاڵ بێت كاتیگۆرییەكانى جیهانى فیزیكى [جەستە] بتوانێت ڕۆحانییەتى عەقڵ و هۆشمەندى بگرێتەوە. بەم جۆرە وەزیفەى بنەڕەتیى ڕۆح دەكەوێتە دەرەوەى جیهانى ڕەقوتەق و مێژووى وشكى بوونى كۆنكرێت. […] جەستە لەمپەرێكە، ڕێگرێكە كە ناهێڵێت ڕۆح بە ئازادى بفڕێت، دەیگێڕێتەوە بۆ هەلومەرجە زەمینییەكان، ئیدى، جەستە دەبێت وەك بەربەستێك لاببرێت، دەبێت [ڕۆح] بەسەریدا سەركەوێت»[3].
لە مێژووى فەلسەفەدا ڕۆح تەنیا بەوە ئازاد دەبێت كە لە جەستە، لە جەستەیەكى لاواز و نەخۆش، كە ڕێگرە لەوەى زرنگیى هۆش هەموو تواناكانى لە مێژوودا وەدیى بهێنێت، ڕزگار بكرێت. جەستەیەكى نەخۆش شایەنى سڕینەوەیە. ماتریاڵیزم لەسەر بنەماى هەمان لێكجوداكردنەوە كار دەكات، بەڵام لەبرى ئەوەى خۆى بە هۆشەوە بلكێنێت، هۆش دەكات بە پاشكۆى پرسە كۆنكرێتییەكان. ماتریاڵیزم گێڕانەوەى بەهایە بۆ جیهانى ماتریاڵى و فیزیكى؛ ئەوەى ڕاستەقینەیە هەستكردنى مرۆڤە بە جەستەى خۆى. ئایدیاڵەكان، مزگێنییەكان، ئاكارەكان سكێكى برسى تێر ناكەن، لێرەوە بەو هۆیەى جەستە ئازار دەچێژێت، برسى دەبێت، كار دەكات، هێزى هەیە، ئامرازەكان بەشێوەى كۆنكریت دەسازێنێت، جەستە دەكەوێتە ناوەندى بایەخ دانەوە. لەگەڵ ئەمەشدا دەتوانین بڵێین لێڤیناس پێیوایە لە نازیزمدا ڕەگەزى “بایۆلۆژى” لە هەموو ڕەگەزە ماتریاڵییەكان دیاریكەرترە، چونكە دواجار “هۆشى سەلیم وا لە لەشێكى سەلیمدا”. لە ئاستە گشتى و ساكارەكانى هەستكردنى مرۆڤ بە سەرما و برسێتى قووڵتر ئەوەیە كە مرۆڤ لە ڕێگەى جەستەوە هەست بە شوناسى خۆى دەكات:
«جەوهەریبوونەكەى بۆ خود ئەوەیە كە لە خۆیدا بەهاى هەیە. […] لێرەوە لایەنى بایۆلۆژى كە بۆ مرۆڤ حەتمییە و هەر لەم تێگەشەوە وەرى دەگرێت، دەبێتە شتێكى زیاتر لەوەى تەنیا ئوبێكتێك بێت بۆ ژیانى ڕۆحى: بەڵکوو دەبێتە دڵى […] بەم جۆرەیە كە تەنانەت ئەگەر ڕەگەزیش بوونى نەبووایە دەبوو دابهێنرێت»[4].
بە گوێرەى ئەم شیكارییە كاتێك نازیزم گوزارەى “ڕۆحى ئەڵمانى” بەكاردەهێنێت، ئەوا ڕەخنەى لە ڕۆحى نێو گوتارى “عەقڵانیەتى مێتافیزیكى” پێ دەگرێت، بەو پێیەى جەوهەرى ئەم ڕۆحە نازیستییە لەشى بایۆلۆژییە. بەم مانایە گەر نازیزم وەك جۆرێك ڕەخنەى حەماسى لە عەقڵانییەت، لە ڕۆحانییەتى عەقڵیى سەردەمى مۆدێرن ببینین، ئەوا بە واتاى باڵاكردنەوەى بەدەنى بایۆلۆژییە لەسەر ئازادیى ڕۆحى. ئەمەیە كە لاى ئەدۆرنۆ ناوى “ڕەخنەى بەربەرى”ـیە لە كولتوورى مۆدێرن.
بە بڕواى ئەدۆرنۆ شیعرنووسین لە دواى كارەساتى هۆڵۆكۆست، شیعر بۆ ئاوشڤیتز وەك جۆرێك حەماسەت، وەك هەستى تاكەكەسى، وەك پیاهەڵدان بە خوێنى نا-تاكەكەسیى جوودا لە وەسفكردنیدا بە هێزى نەتەوەیى بان-مێژوویى، شیعر وەك گەڕانەوە بۆ ململانێى ڕەگەزە سروشتییەكان، هەر لەنێو شانشینى ڕەخنەى بەربەریدا دەجووڵێت. بەڵام مادام شیعر وەك ڕەگەزێكى كولتوورى، بەشدارە لە كارەساتدا، كەواتە كولتووریش وەك بەرهەمى چالاكیى هۆشەكیى مرۆڤ، خۆى هێندە پاكژ و بێتاوان نییە، بەڵام چ كولتوورێك؟ نرخاندنى زیاد لە پێویستى كولتوور دژ بە هێزە سروشتییەكان و غەریزەكانى مرۆڤ، گۆڕینى هەموو خواستێكى كۆنكرێت لە مرۆڤدا بۆ “وێنە”ى هۆشەكی و مەعنەوى كە هەموو جەستەیەك تێیدا “بەرجەستەكردنەوە”ى تەكنیكى-هونەرى بێت، بە واتاى ستایشكردنى كولتوورێكى دژە جەستەیە كە دیسان بەشدارە لە سڕینەوەى جەستە ماتریاڵییەكاندا. لەم ڕوانگەیەوە، شیعر دواى ئاوشڤیز وەك وێناكردنى كارەساتەكە و پیشاندانەوەى لە بەرهەمێكى ئەدەبى یان هونەریدا، خۆى بەرجەستەكردنى وێناكراوانەى كارەساتێكى واقیعییە كە ئازارەكەى جەستە ڕاستەقینەكان بینیوویانە. ئەمەیش بەكاڵاكردنێكى تەكنیكیى واقیعێكى كۆنكریتە، گۆڕینییەتى بۆ بازرگانى و كەڵەكەكردنى سامان. بەم مانایە شیعر لە گوتارەكەى ئەدۆرنۆدا تەنیا “شیعر” وەك ژانراێكى تایبەت نییە كە شاعیرەكان دەینووسن، بەڵکوو هونەرى كاڵاییە بە گشتى. لێرەدا شیعر وێناكردنەوەى ئەوەیە كە بەربەریزم كردوویەتى، بێ ئەوەى هیچ شتێكى تێدا نەفى بكات تەنیا ئازارى قوربانیان نەبێت، ئەمەیش جۆرێكە لە بەشدارى لە بەربەرییەتدا.
ڕوانین لە ئۆریدیكا:
غیابى ئەنفال لە زمانى عەشق و زەمەنى ئەنفالدا
ئەدۆرنۆ بە ڕەخنەگرتن لەم دوو شێوازە ڕەخنەیە [ڕەخنەى كولتوورى دژ بە سروشت و ڕەخنەى سروشتى دژ بە كولتوور]، پێیوایە كارەساتەكە نەزمێك خوڵقاندوویەتى كە، لەلایەك، هەلومەرجى واقیعى و ماتریاڵى هەیە؛ لەلایەكیتر، كولتووریش كە گۆڕاوە بۆ بەرهەمهێنانەوەى فیتشییانەى كاڵا لە عەقڵى ئامێریدا، لەم نەزمەوە گلاوە؛ وەختێكیش ڕەخنە لە كولتوور هەر لەنێو سنوورەكانى ئەو نەزمەدا بێت، ئەوا لای خۆیەوە بەشدارە لە بەربەریزمەكەیدا. لە سەرمایەداریى دواییندا ئەوەى لە ژێر هەڕەشەى بەربەریزمدایە خودى ژیانـە وەك گشتێك، چونكە سیستەمەكەیش تا بێ خۆى گشتیتر دەكاتەوە؛ لەبەرئەوە مەسەلەكە تەنیا مردنى ئەوانە نییە كە لە كوورەكاندا سووتێنران، بەڵکوو پرسیارەكە ئەوەیە كە ئاخۆ دواى “چارەسەرى كۆتایى” وەك دەرەنجامى گشتیى ئەم نەزمە، هەر لە بنەڕەتەوە دەتوانین بژین؟ لەدواى هۆلۆكۆست، نەك شیعر، ئاخۆ هەر ژیان خۆى مومكینە؟
دە ساڵێك دواى دوایین شاڵاوى ئەنفال و ڕێك لە كۆتایى نەوەدەكاندا، ڕێبوار سیوەیلى قەسیدەیەكى درێژ بە ناوى زمانى عەشق و زەمەنى ئەنفال بڵاودەكاتەوە و تێیدا لایوایە شیعر مومكینە بەڵام چیتر ژیان نا. لەوێدا سیوەیلى ئازارى تاكەكەسى و كارەساتى دەستەجەمعى پێكەوە گرێ دەدات؛ دەیەوێت بە زمانى عاشقێك زەمەنى ئەنفال بگێڕێتەوە، زەمەنێك كە تێیدا هیچ شتێك ناژى، مەگەر ئەوەى هەموو شتێك لە سەرەتاوە دەست پێ بكاتەوە، بەڵام لە قەسیدەكەدا ئەو “دەستپێكردنەوەى كە درەنگ نییە”، درەنگە، چونكە بۆ خودى “دەستپێكردنەوەیەك كە درەنگە” لە شیعردا درەنگ نییە. بە بڕواى مۆریس بلانشۆ ئەوە لە شیعردایە كە دەستپێكردنەوە درەنگ نییە؛ چونكە كات لە دەستپێكردنەوەى بەردەوامدایە، ئەمەیش وەك قەرەبووى ئەو درەنگبوونە نا كە درەنگبووە، قەرەبووى ئەو دەستپێكردنەوە نا كە لەدەستچووە، بەڵکوو لەبەر ئەوەى لە شیعردا هیچ شتێك كۆتایى نایەت؛ هەموو شتێك سەرلەنوێ دەست پێدەكاتەوە ڕێك بەو هۆیەى كە ئەدەبیات دەگات بە قووڵترین بنكى بێ بنى بابەتەكەى بەڵام ناتوانێت هیچ ناوەڕۆكێكى پڕ بدات بە دەستەوە، ناتوانێت شتێك لە كاتى خۆیدا و بە كاتى خۆیەوە بگوازێتەوە. ئەوەى دەگوازرێتەوە درەنگبووە، بەڵام لە ئەدەبدا دەست پێدەكاتەوە، چونكە بۆ ئەدەب درەنگ نییە. زەمەنى ئەدەب نە بێوەخت[timeless]ـە و نە پێشوەخت[pri-timely] بەڵکوو چركەساتێكى ئەوپەڕى ڕووتیى بابەتێكە كە دەردەكەوێت و بە خێرایى بروسكە ون دەبێت، كەواتە غیابى زەمەن[absence of time]ـە، بەم مانایە ئەدەبیات هیچ شتێك ناگرێت گەر لە هەمان كاتدا لەدەستیشى نەخزێت:
«كاتى غیابى كات هیچ ئێستایەكى نییە، هیچ حزوورێكى نییە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم “نا ئێستا”یە بەو هۆیە نییە كە دەگەڕێتەوە بۆ ڕابردوو. […] خەسڵەتى چارەهەڵنەگرى ئەوەى كە “ئێستا”ى نییە، ئەوەى كە تەنانەت لەوێدا نییە وەك ئەوەى دەبێت هەبێت، وتنى ئەمەیە كە ئەوە هەرگیز ڕووینەداوە، هەرگیز بۆ یەكەمجار ڕووینەداوە و هێشتایش دەست پێ دەكاتەوە، جارێكى تر و جارێكى تر، بێ كۆتایى. ئەوە بە بێ كۆتایى و بێ سەرەتایە. بێ داهاتوویشە. […] ئەوەى لەوێدا ڕوودەدات قووڵایى بوونێكە لە غیابى بووندا، بوونێك لە كاتى نەبوونى هیچ شتێكدا، بوونێك لەو كاتەى وا خەریكە ببێت، نابێت. لەبەرئەمە، ئەمە هەیە بەو جۆرەى وەك بڵێى هیچ بوونێك نییە تەنیا لە ڕێگەى لەدەستدانى بوونەكەیەوە نەبێت، ئەو كاتەى كە بوون لەوێدا نییە. پێچەوانەكەش ئەوەیە كە ئەوەى لە غیابى كاتدایە ئاراستەمان دەكات بەرەو ئەوەى بگەڕێینەوە بۆ حزوورى غیاب[the presence of absence] بەڵام بۆ ئەم حزوورەش وەك غیاب، بۆ غیابێك وەك ئەرێكردنى خۆى. ئەم جووڵەیش جووڵەیەكى دیالەكتیكى نییە»[5].
دڵى ئەدەبیات حزوورى شتێك نییە، بەڵکوو غیابـە؛ غیابێك كە تەنیا وەك غیاب حزوورى دەبێت و ئارەزووى ئەدەبیاتیش هەرگیز دەست لە ئامادەكردنەكەى هەڵناگرێت، بەڵام ئەم ئامادەكردنە لە غیابكەوتنى غیاب نییە بۆ “بە-حزوور-بوون”، ئەوە نییە نا-كات بێتە نێو كاتەوە، بەڵکوو یەك چركەساتى بروسكەیى كاتى نا-كات خۆیەتى، حزوورى غیابە وەك خۆى كە بە ماناى ئەرێكردنى غیابیشە. كەواتە لەبرى ئەوەى هەر شتێك دەست پێبكات و كۆتایى بێت، غیابەكەى هەمیشە دەست پێدەكاتەوە. بۆ نموونە گەر دانەر بیەوێت باس لە ئازارى گەلێك بكات، دەبێت ئەم ئازارە “وەك خۆى” بەرهەم بهێنرێتەوە كە ئازارى ئەوانەیە وا چیتر لێرە نین؛ ئازارى كوژراوان یان هیچ نەبێ ئەوانەى زیندووى مردوون؛ بەڵام ئەمە مومكین نییە، نەك لەبەر ئەوەى ئەوان لە ڕابردوودا لێرەبوون و چیتر لێرە نین، بەڵکوو لەبەر ئەوەى دەركەوتنى ئەم ئازارە بۆ ئەدەب لە ساتێكى هێندە خێرادا ڕوو دەدات كە دەرفەتى هیچ گواستنەوەیەك نادات. بۆ ئەوەى هونەرمەند یان نووسەر بتوانێت ئەم ئازارە وەك خۆى بهێنێتە نێو ئەدەبیات دەبێت وەك قوربانیان بكوژرێت یان بمریت و بەرهەمەكەى ببێت بە خودى مەرگەكەى. بەڵام گەر ئەمە ڕووبدات، هیچ بەرهەمێك لە گۆڕێدا نابێت، خۆ گەر بەرهەم هەبێت، كەواتە دانەر ناتوانێت بمرێت. ئەدەبیات دەبێت بە بەڵگەى نەبوونى تواناى مردن، یان غیابى مەرگ. بەم هۆیە دانەر هەموو جارێك بۆ ساتێك دەمرێت، بەڵام هەموو جارێك هەر زیندوو دەمێنێتەوە، لەبەرئەمەیە كە بەرهەم هەیە. ئازار وەك خۆى تەنیا لەوێدا هەیە كە هیچ شتێكى تر بوونى نییە جگە لە ئازار، ئازارێكى ڕووت، ئازارى پەتى. بوونى ئازار واتە نەبوونى هیچ شتێكى تر، واتە غیابى كاتى هەر شتێك. ئەم “وەك خۆى”ـیەى ئازار تەنیا یەك سات لەوپەڕى تاریكى، سامناكى، ڕووتیدا خۆى بۆ ئەدەب دەردەخات و دەستبەجێ دەكشێتەوە، دانەر ڕێك دەیەوێت ئەم ساتە كە زۆر خێرا تێدەپەڕێت “وەك خۆى” بهێنێتە حزوور؛ بەڵام بەو هۆیەى بەرلەوەى دانەر فریاى ئەمە بكەوێت، ئەو دەكشێتەوە، بۆیە تەنیا غیابەكەى دێتە نێو بەرهەمەوە: هیچێك لە عەدەمەكەى. ئەمە پنتى “نائومێدى”ى دانەر نییە، بەڵکوو ڕێك نهێنییەكە كە ئەدەبیات بۆ هەمیشە ئارەزووى لێیەتى. پرسەكە هەر بە سادەیى ئەوە نییە كە شیعر نەفیكردنى ئازارە، ئەوەیە كە ئازارى كارەسات تەنیا لە ئەدەبدایە وەك خۆى هەستى پێ دەكرێت، ڕێك لەو كاتەى كە دەكشێتەوە. ئەدەب تاسەى بینینى ئەم چركەساتەیە كە دەردەكەوێت و دەستبەجێ دەكەوێتەوە نێو قووڵایى غیاب، لەبەرئەوە دیسانیش لە سەرەتاوە دەست پێدەكاتەوە.
هەڵبژاردنى زمانى عەشق لەنێو قەسیدەیەكدا بۆ گێرانەوەى زەمەنى كارەسات، وا پێ دەچێت سەرپێچییەكى تەواو لاسارانە بێت لە ڕوانگەكەى ئەدۆرنۆ؛ وەك بڵێى تاكە زمانێك كە بتوانێت “لە بەردەرگاى قەسیدەوە تا دەروازەكانى جەهەننەم” بڕوات، شاهیدیى عاشقێكى دڵشكاوە لە ناوەندى ڕووداوەكەدا. گەر لە دواى ئاوشڤیتز شیعرنووسین بەربەریەت بێت، ئەوا بەلاى سیوەیلییەوە دواى ئەنفال عەشق ئیمكانێكە، بۆ دەستپێكردنەوەى ژیان نا، بەڵکوو بۆ نووسینەوەى شیعر؛ واتە ئیمكانى دابەزین بۆ “هادەس”[دۆزەخ] تا لەوێوە شتێك بهێنێتەوە: ئەنفال. شیعر دەروازەى دۆزەخ دەكاتەوە كە ئەنفالكراوانى تێدان. ئەنفال ڕووداوێك بوو دژ بە عەشق؛ قسەكردن لە خراپە بە زمانى عەشق، ڕێ دەگرێت لەوەى زمان ببێتە بەرهەمهێنانى كاڵا دەربارەى كارەسات؛ هاوكات زمانى عەشق، هەر بەو هۆیەى كە هی عەشقە، ناخزێت بۆ نێو “زۆربڵێى و قاووقیژى بێ ناوەڕۆك”. بەڵام چى ڕوودەدات وەختێك سیوەیلى بە شیعر، وەك ئۆرفیۆسى عاشق بە فلووتەكەیەوە، دەیەوێت بە دەروازەكانى جەهەننەمدا بڕوات و ئەنفال/ئۆریدیكا بهێنێتەوە؟ ئەم ناوەڕۆكە چییە كە دەبێت زمانى گێڕانەوەى كارەسات هەیبێت؟ هیچ كەس وەك بلانشۆ لەم بارەیەوە قووڵ نەدواوە: نووسراوى كارەسات لەمسى ناوەڕۆك دەكات، بەڵام ناوەڕۆكى نییە. نەك تەنیا قاوقیژى سەتحیى بێناوەڕۆك، بگرە باشترین نووسینەكانیش دەربارەى كارەسات ناتوانن ئەو ناوەڕۆكەى كە چاوى لێ دەبڕن، بكەن بە نووسین. گەر نووسینێك دەربارەى كارەسات هیچ ناوەڕكێكى نەبێت، لەبەرئەوە نییە تواناى نووسەر نەگەیشتۆتە ئاستى ناوەڕۆك، بەڵکوو لەبەرئەوەیە بۆ دانەر مەحاڵە ڕاستەوخۆ چاو لە دڵى كارەسات ببڕێت و هاوكات بیشیگۆڕێت بۆ ناوەڕۆكێكى نووسراو. بە لاى بلانشۆوە دواى كارەسات نووسین تەنیا بە شێوازى پارچەپارچە، بە فراگمێنت مومكینە، كە هیچ یەكێتییەك دەربارەى ناوەڕۆك نادات بە دەستەوە، زۆربەى بەرهەمەكانى بلانشۆ خۆى نووسینى فراگمێنتەرین، بۆ نموونە كتێبى نووسینى كارەسات، كە تێیدا دەڵێت: «كارەسات ئەوەیە كە دەمێنێتەوە دواى ئەوەى هەموو شتێك دەوترێت؛ كارەسات وێرانەى وتنە، پەكخستنى نووسینە، ژاوەژاوێكە دەچرپێنێت: ئەوەیە كە بە بێ پاشماوە دەمێنێتەوە (پارچەپارچە)»[6]. نووسینى فراگمێنتەرى چركەساتێكى زەمەنە كە بە بەردەوامى دەربارەى زەمەنى كارەسات دەست پێدەكاتەوە؛ ئەمەیش لەبەر ئەوەى كارەسات بە یەكجار ناووترێت/نانووسرێت؛ لێرەدا ڕوون دەبێتەوە كە بۆچى زمانى عەشق و زەمەنى ئەنفالیش هەر بە فراگمێنتەرى نووسراوە.
نهێنیى ئەدەبیات، لوغزى هەر بەرهەمێكى ئەدەبى، یەك شتە: ئەوەى خودى بەرهەم لە كاتى بە بەرهەمكردنیدا ناوەڕۆكەكەى لەدەست دەچێت. ئەدەبیات شەوێكى هەیە كە تێیدا دەنووسرێت، كاتێكى ئاسایى بۆ نووسین كە بلانشۆ ناوى دەنێت شەوى یەكەم. لەوێدا نووسەر بێدار دەمێنێتەوە تاوەكو هەموو شتەكان لە تاریكى شەودا ون دەبن. ئینجا گوێ دەنێت بە دڵى ئەم تاریكییەوە و هەستى خۆى بۆ سرتەسرتى بێدەنگى ڕا دەگرێت؛ لەوێوە زایەڵەى تێكەڵوپێكەڵى بوونێكى تاریك، ڕووت، بێ هیچ فۆڕمێك، زایەڵەى غیاب دێت. ئەدەب چاوبڕینە لە نێو قووڵى شەوى یەكەم تاوەكو ڕوخسارە تاریكتر و تۆقێنەرەكانى بە ڕوونى تێدا دەربكەون، ئەمانە لە دەزگاى چەمكیى بلانشۆدا ناویان شەوى ترە:
«لە شەودا هەموو شتەكان ون دەبن. ئەمە شەوى یەكەم[first night]ـە. غیابەكەى گونجاوە لەگەڵ بێدەنگى، گەڕانەوە بۆ شوێنى خۆ، تاریكى. بەڵام كاتێك كە هەموو شتەكان لە شەودا ون بوون، “هەموو شتەكان ون بوون” دەردەكەوێت. ئەوە دەركەوێت ئەوەیە كە هەموو شتەكان ون بوون. ئەمە شەوى تر[other night]ـە. شەو ئەم دابەشبوونەیە […] ئەو كاتەیە كە قووڵایى ئەو لە شەودا دەردەكەوێت»[7].
بەلاى بلانشۆوە ئارەزووى ئەدەبیات بە بەرهەمكردنى شەوى ترە، هێنانە(وە) حزوورى ئەوەى كە غیابە، گرتنى تاریكیى پشتەوەى تاریكییە. نووسەر/دانەر دەیەوێت لە شەوى یەكەمدا، یان لە نووسیندا شەوى تر ببینێت، بەڵام بەرلەوەى بیهێنێتە بەر ڕۆشنایى كزى لەمپاى شەوەكەى كە ڕۆشنایى ڕۆژە بۆى ڕاكێشراوە، ئەو دەكشێتەوە بۆ نێو قووڵایى شەو؛ چونكە شەوى تر، هەمان شەوێكى قووڵتر لەناوەندى شەوى یەكەمدا، هەر كە دەهێنرێتە بەر ڕۆشنایى وەك دراكۆلایەك دەسووتێت و دەبێت بە هەڵم. غیاب ڕێك لە كاتى داوەتكردنیدا بۆ نێو حزوور، دەكشێتەوە بۆ نێو غیاب. دانەر ئەمە دەزانێت، بەڵام ئەوەى ئەو دەیەوێت بیبینێت ڕێك خودى غیابە لە غیاببوونەكەیدا، بینینى نەبینراوە لە نەبینراوییەكەیدا. با كۆتەیشنێكى درێژ لە كتێبى فەزاى ئەدەبیات بهێنینەوە تاوەكو تێزەكەى بلانشۆ باشتر ڕوون ببێتەوە:
«كاتێك ئۆرفیۆس بەرەو ئۆریدیكا بۆ جیهانى ژێرەوە دابەزى، هونەر ئەو هێزە بوو كە شەوى بۆ واڵا كرد. بەهۆى هێزى هونەرەوە شەو پێشوازیى لە ئۆرفیۆس كرد؛ […] بەڵام ئۆرفیۆس دەیویست لەمە زیاتر دابەزێت. بۆ ئەو ئۆریدیكا لەوە دوورتر بوو كە هونەر بتوانێت بیگاتێ. لەژێر ناوێكدا كە ئەوى حەشارداوە و پۆشاكێك كە دایپۆشیووە، ئۆریدیكا خاڵێكى تەمومژاویى قووڵە كە پێدەچێ هونەر و ئارەزوو، مەرگ و شەو، ڕووى لێ بكەن. ئەو چركەساتێكە كە تێیدا دڵى شەو وەك شەوى تر خۆى نزیك دەكاتەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا ئیشى ئۆرفیۆس نییە ئەم خاڵە لە قووڵاییدا بگرێت. كارەكەى ئەوەیە ئەو خاڵە بگەڕێنێتەوە بۆ ڕۆشنایى ڕۆژ و فۆڕمێك، ڕوخسارێك، واقیعێكى لە ڕۆژدا پێ بدات. بۆ ئەمە ئۆرفیۆس بۆى هەیە هەموو شتێك بكات جگە لە ڕوانین لە ڕوخسارى ئەم پەڵەیە، جگە لە چاوبڕین لە ناوەندى شەو لە شەودا. ئەو دەتوانێت دابەزێتە لاى ئەو، دەتوانێت بۆ خۆى ڕاى بكێشیت و بەرەو سەر شوێن خۆى بخات، بەڵام تەنیا بەو مەرجەى پشتى لێى بێت و لێى نەڕوانێت. ئەم پشتلێبوونە تاكە ڕێگایە كە ئەوى پێ بەدەست بهێنرێتەوە. […] بەڵام ئۆرفیۆس لە كۆچەكەیدا ئەو كارە لەبیر دەكات كە دەبێت بیكات، ئەمەیش لەبیركردنێكى زەروورییە، چونكە خواستى بنەڕەتیى گەشتەكەى ئەوە نییە كە كارێك یان بەرهەمێك[a work] بێتە دی [كە گەڕاندنەوەى مەعشوقەكەیەتى بۆ ڕۆژى جیهان لە بەرهەمێكى هونەریدا]، بەڵکوو پرسەكە ڕوانین لە ڕوخسارى بێ شێوەى كەسێكە، گرتنى لەوپەڕى ڕووتیدا، گرتنى جەوهەرێكە كاتێك دەردەكەوێت، كاتێك كە پەتییە و جەوهەرییانە دەركەوتووە: لە دڵى شەودا.
ئوستوورە گریكییەكە دەڵێت: بەرهەم تەنیا ئەو كاتە دەشێت بێتەدى كە ناشێت وەك خۆى پێوانەى ئەزموونى لە پێوانبەدەرى قووڵایى بكەین [و هەرگیز ناتوانین قووڵایى وەك خۆى ببیننین]. قووڵایى ڕاستەوخۆ (وەك خۆى) خۆى ئاشكرا ناكات، قووڵایى تەنیا شاراوەییەكى دانەخراوە لە كاردا. […] لەگەڵ ئەوەشدا ئوستوورەكە پیشانمان دەدات كە لە چارەى ئۆرفیۆس نەنووسراوە ملكەچى ئەم یاسایە بێت [و ئەو قووڵایى وەك خۆى دەبینێت]. بەدڵنیاییەوە، بە ئاوڕدانەوەى بەرەو ئۆریدیكا، ئۆرفیۆس بەرهەم خاپوور دەكات، بەرهەمێك وا هێشتاش وەدیى نەهاتووە كە گەڕاندنەوەى ئۆریدیكایە لە جیهانى ڕۆحەكانەوە. كاتێك ئۆرفیۆس سەیرى پشتەوەى خۆى بكات، جەوهەرى شەو ناجەوهەربوونى خۆى دەردەخات. بەم جۆرە ئەو خیانەت لە بەرهەم و ئیریدیكا و شەویش دەكات. بەڵام وەنەبێ ئاوڕدانەكەیش بەرەو ئۆریدیكا ناحەقیقى بێت. […] جووڵەكەى ئەو نایەوێت ئۆریدیكا لە حەقیقەتى كاتى ڕۆژ و شێوەى ئاسایى ڕۆژانەیدا ببینێت، بەڵکوو لەوپەڕى سامناكى، لە تاریكترین بێ فۆڕمیدا ئەوى دەوێت، لە مەوداى خۆیدا، بە جەستەى ڕووت و ڕوخسارى داخراوییەوە- دەیەوێت بیبینێت نەك كاتێك دەشێت ببینرێت[visible]، بەڵکوو كاتێك كە نەبینراوە، نەك كاتێك لە نێو ژیانى ئاشنایەتیدا نیشتەجێیە، بەڵکوو وەك غەریبەیەك لەوپەڕى نەناسیى خۆیدا، نەك بۆ ئەوەى بیژێنێتەوە، بەڵکوو لەگەڵى بژى لەوپەڕى مەرگیدا.
ئۆرفیۆس تەنیا بۆ ئەم مەبەستە هاتووەتە جیهانى ژێرەوە. هەموو شكۆى بەرهەمەكانى، هەموو هێزى هونەرەكەى، تەنانەت ئارەزووى ژیانێكى بەختەوەرانە لە عەشقدا و ڕۆشنایى ڕۆژیش دەكات بە قوربانى ئەم تاكە ئامانجە: سەیركردنى ئەو شەوەى كە شەو شاردووییەتییەوە، ڕوانین لە شەوى تر، ڕوانین لەو ناهاوشێوەى كە دەركەوتووە. […] ئۆرفیۆس ئۆریدیكا لە نەبینراوێتییەكەیدا دەبینێت. لە غیابە سێبەرئاساكەیدا، لە حزوورە داپۆشراوەكەیدا كە غیابەكەى ناشاررێتەوە، كە حزوورى غیابە ناكۆتاییەكەیەتى، دەست لە دەست لێ نەدراوییەكەى دەدات»[8].
ئەنفال شەوى ترە، ئۆریدیكایە لە قووڵایى دۆزەخدا كە شاعیر دەیەوێت بیبنێت؛ بۆ ساتێك ئاوڕى بۆ دەداتەوە و خیانەت لە بەڵێنەكەى خۆى دەكات، بەڵێنى ئەوەى كە بۆ ئەوەى ئۆریدیكا بهێنێتەوە بۆ نێو جیهانى بەرهەكەى، دەبێت ئاوڕى بۆ نەداتەوە، واتە بۆ ئەوەى بەرهەمەكەى ناوەڕۆكێكى هەبێت، دەبێت ڕاستەوخۆ چاو لە چاوى قووڵاییە بێ بنەكەى نەبڕێت. ڕاستە زمانى عەشق دەتوانێت تا قووڵایى ئەنفال بڕوات، بەڵام بەهۆى ئەوەى چاوى لە دڵە سامناكەكەى بڕیووە، ئەوا ناوەڕۆكەكەى لێ كشاوەتەوە، بەم مانایە گێڕانەوەى زەمەنى ئەنفالـە بە بێ ئەوەى ئەنفال حزوورى هەبێت؛ تەنیا حزوورى غیابەكەى لەوێدا هەیە.
لە ڕۆمانتیزەكردنى كارەساتەوە بۆ ڕەخنە
بۆ ئەدرۆنۆ ئەوەى ڕوویداوە ناكرێت تێپەڕێت، مەحاڵە بڵێین “لێگەڕێ با بڕوات”، یان “تێپەڕى و ڕۆیشت”؛ لەبەرئەوە هۆلۆكۆست، گەرچى چیتر لە ڕابردوویەكى نەسڕدراوەدایە، بەڵام هێشتا تەواو نەبووە و ژاك دێریدایش لە كتێبى “لێخۆشبوون”دا، ڕوونى كردۆتەوە كە لێخۆشبوون لە تاوانى هۆلۆكۆست نەك تەنیا مومكینە، بەڵکوو ئەخلاقییشە، بەڵام هیچ دەستپێكردنەوەیەك وەك پێشوو مومكین نییە. ڕۆشنگەرى وەك باڵاترینى پرۆژە عەقڵانییەكان، كە دەبێتە سیستەمى بەهایى مرۆڤسەنتەرى بۆ سەپاندنى سەروەریى سوبێكت بەسەر ئوبێكتەكاندا، دواجار بەشدارە لە بەكاڵاكردن و فیتیشیزمدا، بەشدارە لە پیشەسازى كولتووردا، لەوانەیش لە پیشەسازیى زانستیانەى “ڕەگەزى باڵا”، “جەستەى كامڵ” یان لە “ئیمتیازى مرۆڤى قژزەرد”دا؛ ئەم پیشەسازییە ناعەقڵانییەى بەرهەمهێنانى جەستە دەبێتە مایەى كردنەوەى (بە چەمكى هایدیگەر-ئارێنت) “كارخانەكانى لاشە”ى ئەوانیتر. بەم جۆرە نا-عەقڵانییەت هەر لە سەرەتاوە لەنێو دڵى عەقڵانییەتدا هەبووە؛ ئەمەیش بنەماى خزانى نەزمەكەیە بەرەو بەربەریزم. ڕەخنەى بەربەرییانەش ڕەخنەیەكە داواى پاڵنانى زیاترى سەرمایەدارى دەكات بۆ سنوورە ترسناكترەكان، بۆ فیتیشیزمى پەڕگیر، واتە بۆ ئوبێكتیڤیزەكردنى هەموو شتێك، تەنانەت بەرهەمهێنانى ڕەگەز وەك فیتش بۆ تێربوونى غەریزى. تێربوونى غەریزى واتە مامەڵەكردن بە گوێرەى ڕەمەك، بەڵام ئەمە ڕەمەكیى پەتى نییە، چونكە ئایدیاى هیرارشیەتى ڕەگەزەكان و باڵایەتیى ڕەگەزى ئاریایى، هێندەیش ڕەمەكى نییە كە بە گوێرەى هەڵبژاردنى سروشتى، ڕەگەزى ئاریایى لە ڕەگەزەكانى تر بەهێزتر و بڵندتر بێت و بەم جۆرە لە سروشتەوە ڕەوایەتیى هەبێت. باڵایەتیى ئاریایى خۆى “بەرهەمهێنراوێك”ـە كە بەنێو زانست و هونەر و ئەدەبیاتدا تێپەڕیووە، بەرهەمهێنراوێكى مرۆكردە بە گوێرەى دیسپلینەكانى دەوڵەت، یان بە دەربڕینى فۆكۆ دیسپلینەكانى سیاسەتى بایۆلۆژى[bio-politics].
لەلایەكیتر، شیعر لە وتارەكەى ئەدۆرنۆدا دەربڕینى ئێستاتیكایە، لەبەرئەوە دەشێت هونەر بێت بە گشتى، واتە سەرجەم كایە هونەرییەكان. دواى ئاوشڤیتز هونەر دەیەوێت دەربارەى ئاوشڤیتز بدوێت، دەیەوێت بە سینەما، بە نیگاركێشان، بە گۆرانى، بە مۆنۆمێنت و یادكردنەوە، مەدلولەكەى بگرێت. بەڵام گرتن واتە دەستبەسەرداگرتنیش؛ هاوكات گواستنەوە و نواندنەوە، ئەمەیش واتە ئێستاتیكزەكردنى كارەسات.
گەر جارێكى تر تێزەكەى بلانشۆ دەربارەى “غیابى ناوەڕۆك” لە ئەدەبیاتدا بهێنینەوە یادى خۆمان، ئەوا تێدەگەین كە شرۆڤەكەى بلانشۆ ئەو ئەدەبیاتە ناگرێتەوە كە بانگەشەى ناوەڕۆك دەكات، شتێك كە بە پارادۆكسەوە لاى ئەدرۆنۆ ناوى ئەدەبیات/هونەرى كیچ[der Kitsch]ـە؛ بلانشۆ ڕاڤەى نووسەرانێكى وەك كافكا، مالارمێ، ساد و ئەوانى تر دەكات، واتە ئەدەبیاتێك كە دەكرێت بە “ئەدەبیاتى جددى” ناوى ببەین. لێرەدا تەنگژەكە ئەوەیە كە بە پێچەوانەى ڕوانگەى سەتحى و باوەوە، ئەدەبیاتى جددى ئەوەیە كە ناوەڕۆك تێیدا غایبە. ئەدەبیات غیاب لە دۆخى غیابدا دەبینێت و تەنیا ئەم غیابە دەهێنێتەوە حزوور، نەك وەك غیابێكى بەحزووربوو، غیابێك كە وەك غیاب سڕدراوەتەوە و وەك وێناكردنەوە و ناوەڕۆك پێدان، بووە بە حزوور؛ بەڵکوو ڕێك “وەك غیاب”، لە دۆخى بێ سیمایى و بێ ناوەڕۆكیدا، ئەمەیش بۆ دانەر مەحاڵە، چونكە غیاب دەكشێتەوە؛ بەم واتایە لە ئەدەبیاتى جدیدا تەنیا غیابێك هەیە كە غیابە، كە كشاوەتەوە. لاى ئەدۆرنۆ ئەدەبیاتى نا-جددى، ئەدەبیاتى كیچ[نزم، بازاڕى، پاتاڵ] ئەوەیە كە وێناى ئەم وێنانەكراوە دەكات، دەیەوێت ناوەڕۆكەكەى بگرێت و فۆڕمێكى پێ بدات؛ دەیەوێت بیكات بە وێنە، بە ئێستاتیكا، بە حەماسەتێكى نەتەوەیى یان ئیمۆشنێك بۆ پرسە و شیوەن. ئەدەبیاتى نێو پیشەسازیى كولتوور ناتوانێت دەست لە بنكى سامناكى غیاب بدات، ناگات بەو ئاستەى كە شەوی تر ببینێت؛ ناگات بە ڕادەى لەدەستدانى بەرهەم. لە ڕاستیدا ئەو ئەدەبیاتە نزمەى كە هونەرى نێو نەزمى سەرمایەدارى دواى ئاوشڤیتز، گەر وەكو ڕەخنەیش، هەوڵى گرتنى كارەسات بدات، ئەوا وەفاداربوونە بە هەمان ئەو بەربەریزمەى وا ئاشڤیتزى خوڵقاند:
«كاتێك فاشیزمى ئەڵمانى وشەكە [ڕەخنە/كولتوور]یان قەدەغەكرد و بە چەمكێكى بێتامى تەماشاكردنى هونەرى شوێنیان پڕكردەوە[durch den abgeschmackten Begriff der Kunstbetrachtung ersetzten]، ئەوا هەڵبەت ئەمە بە خاترى بەرژەوەندییە شوومەكانى دەوڵەتى تۆتالیتارى بوو كە هێشتا لە گەمژەیى ڕۆژنامەنووسێكدا لە هەستوسۆزى ماركۆس پۆزا[9] دەترسا. بەڵام كولتوورى تێربوون و خۆ-بەسێتیى بەربەرى، كە هاوارى هەڵوەشانەوەى ڕەخنەى دەكرد و داواى دەكرد ڕەشەخەڵكێكى كێویى بەنێو گەلێكى عەقڵمەنددا بكرێن، بێ ئەوەى پێ بزانێت، بە هەمان ڕادە قەرەبووى كردەوە»[10] (جەختەكان لەلایەن ئێمەوەیە).
بە بڕواى ئەدۆرنۆ شیعرنووسین لە دواى هۆڵۆكۆست، شیعر وەك وێناكردنى كارەساتەكە و پیشاندانەوەى لە بەرهەمێكى ئەدەبى یان هونەریى ناوەڕۆكداردا، خۆى بەرجەستەكردنى وێناكراوانەى كارەساتێكى وێنانەكراوە. بەم مانەیە شیعرێك كە لەنێو ڕەخنە ئاوێتەكراوەكانى سیستەمى سەرمایەداریدا بەرهەم دێت، وێناكردنەوەى ئەوەیە كە بەربەریزم/نازیزم كردوویەتى، بێ ئەوەى هیچ شتێكى تێدا نەفى بكات. بەڵام دیسان چارەسەرى ئەم تەنگژەیە سڕینەوەى كولتوور نییە بە ئیسفەنجێك (گوزارشتەكە هی ئەدرۆنۆیە) و گەڕانەوە بۆ پێش شارستانیەت، چونكە «نكوڵیكردنى بێچەندوچوون لە كولتوور دەبێتە بیانوویەك بۆ كردەوەى بە زەبروزەنگتر، [دۆخى] تەندروستترى بەدەن، و تەنانەت سەركوتكارتر»[11]، كەڵەكەكردنى ناكۆتاى كولتووریش دەربارەى كارەساتەكە نییە، چونكە كاڵاسازى خۆى بەشێكە لە ئاساییكردنەوەى تراوماكەى. ڕەنگە تاكە زمانێك كە ڕێ بگرێت لە سەرەولێژبوونەوەى شیعر/هونەر بۆ نێو ئەم بەشدارییە لە كارەساتدا، دووان بێ دەربارەى مەرگەسات بە زمانى عەشق، چونكە پەیوەندیى نێوان عاشق و مەعشوق پەیوەندیى سوبێكت-ئوبێكت، نواندنەوە-نوێنراو نییە؛ لە عەشقدا بەرەنگارییەك هەیە دژ بە بەكاڵابوون. بەڵام لە دڵى ئەمەدا مەترسیەكى جددى هەیە: ڕۆمانتیزەكردنى كارەسات. ئەمەیش ئەوەیە كە سیوەیلى دەیكات.
زمانى عەشق و زەمەنى ئەنفال لە یەك كاتدا تراژیدیایەكى ڕۆمانسییە؛ یان ڕۆمانسیەتێكى تراژیدى؛ تراژیدیایەك نییە دەبارەى ناكامى و نا-ویساڵ، پتر دەربارەى لێك دابڕانە، حیكایەتى عەشقێكە كە باى شوومى ئەنفال بەسەریدا هەڵدەكات. بە مانایەكیتر، لە دواى ئەنفال نەك شیعر مومكین نییە، بەڵکوو ئەنفال خۆى ئیمكانى شیعرە. شیعر ئەو كاتە دەتوانێت هەبێت، كە تراژیدیایەك ڕووى دابێت، وڵاتێك خاپوور بووبێت، نەتەوەیەك قڕ كرابێت، عاشقێك نێردرابێت بۆ دۆزەخ. لەم مانایەدا ئەنفال گێڕانەوەى “چیرۆكى قوربانى”ـیە. كورد ئەو مەڕى قوربانییەیە كە سەر دەبڕدرێت و شیعریش “پرسە”یە بەسەر ئەم قوربانییەدا، سرووتى ماتەمە بۆ قەرەبووكردنەوەى “ئەوەى كە چیتر لێرە نییە”: چوونە نێو جیهان وەك قوربانى. قەسیدەكەى سیوەیلى شیوەنێكى درێژە كە پڕیەتى لە نۆستالژیا و هەستكردن بە گوناهـ و هاوكات گوناهباركردنى ئەوى تر. ئەمە باوترین پێناسەى كوردیشە كە نەك تەنیا سیاسییەكان، بەڵکوو بەشێكى ڕۆشنبیرانیش بەشدارن لە وێناكردنیدا. وەنەبێ ئەم وێنەیە بۆ كورد دروست نەبێت؛ بێگومان كورد لە مێژووى كۆن و نوێیدا قوربانى گەورەى داوە، جینۆسایدى بینیووە، كراوە بە سووتەمەنیى جەنگەكان. لەم دۆخەدا بەردەوام هونەر و ئەدەبیات ئەركدار كراون؛ ڕۆڵێكیان پێدراوە كە خودى “مانا”یان پێوەى پەیوەست كراوەتەوە، داواى ئەوەیان لێكراوە ئازارەكانى ئەم نەتەوەیە ئەرشیف بكەن و بیگەیەنن بە دنیاى دەرەوە، ببنە “زمانحاڵ”، “نوێنەر”، “شاهید”ى ئەوانەى كە لە هیچ كوێ گوێیان لێ ناگیرێت. ئەم وێناكردنە ئەدەبیات و هونەر دەگۆڕێت بۆ “كەرەستە” و هەر سەربەخۆییەكیان لێوەردەگرێتەوە، بەو پێێەى لە دۆخى جەنگ جینۆساییددا هیچ سەربەخۆییەك بوونى نییە. بەڵام لەمەیش زیاتر خوێندنەوەى كورد وەك “قوربانى”، كە ئەدەبیات دەبێتە زمانحاڵى، یارمەتیدەرمان نابێت لە تێگەیشتن لە دەسەڵاتە حاكمیەتخوازەكان، ناتوانێت هاوكارمان بێت لە دیاگنۆسێكى وردى هۆكارەكانى ئەنفال و ئینجا ڕەخنەكردنى ئەو نەزمەى ئەنفال دەخوڵقێنێت. جۆرجیۆ ئاگامبێن لە كێشەى هۆلۆكۆستدا دەركى بە لاوازیى تێزى “قوربانى” كردووە؛ بۆیە هەوڵ دەدات نەك بە تیۆرى قوربانى، بەڵکوو بە تیۆرى هۆمۆساكەر هۆلۆكۆست بخوێنێتەوە. هۆمۆساكەر هەر بە سادەیى قوربانى نییە، بەڵکوو “ئەوەیە كە بۆ قوربانى ناشێت و كەچى كوشتنیشى ڕێ پێدراوە”. ئەو ژیانەیە كە حاكمیەت خۆى پێ دادەمەزرێنێت، بەوەى بە گوێرەى ئاوارتەیەك كە لە خودى یاسادا هەیە، ڕێ بە كوشتنى دەدات بێ ئەوەى بكوژ سزا بدرێت. (لێرەدا لەوەندە زیاتر دەربارەى تێزى هۆمۆساكەر ئاگامبێن نادوێین و لە كتێبى دراوسێ- ئەخلاق و ئەنفالناسىدا بە درێژى بۆ فیكرى ئاگامبێن گەڕاوینەتەوە).
ئەدرۆنۆ لایوایە تاكە ڕەخنەى ڕاستەقینە لە كۆمەڵگەى سەرمایەدارى ڕەخنەى دیالەكتیكییە كە پرسى تاك-كۆمەڵ، ناونشین-دەرەنشین[سەروو مێژوویى]، عەقڵى-جەستەیى، بە پاڵفتەكردنەوە و لەسەر بنەماى هەلومەرجە ماتریاڵییەكان و ئامادەیى هۆشەكیى تاكەكەس، یەك دەخات و شتێكى لە واقیعدا پێ نەفى دەكات. بەم مانایە، شیعر وەك فۆرمپێدانى كارەسات، وەك زمانحاڵى قوربانیان، نابێتە ڕەخنەیەكى جددى لە بەربەریەت، چونكە نەك وێناكردن(ـەوە)ى هۆشەكى، بەڵکوو نەفیكردن جەوهەرى ڕەخنەیە، ڕەخنەى دیالەكتیكى:
«دەبێت دیالەكتیك نە هۆشپەرست بێت و نە نەیارى هۆش. ڕەخنەى دیالەكتیكى لە كولتوور پێویستە لەمەدا هەم بەشداریى بكات و هەم نەیكات. تەنیا بەو جۆرەیە كە ڕێ دەدات شتەكان و خۆیشى عەدالەت دابمەزرێنن»[12].
لەم ڕوانگەیەوە تەنیا ڕەخنەى دیالەكتیكى (ڕەخنەیەكى عەقڵانى كە دەرك بە نائەقڵانییەتى ئەقڵییش بكات)، دەتوانێت لەوەدا كۆمەكى كورد بكات لە ئەنفال تێبگات و نەفى نەزمەكەى بكات. با ئەم ئەرگومێنتە تاقیى بكەینەوە: چۆن دەكرێت ئەم ڕەخنە دیالەكتیكییە لە كۆمەڵگەى سەرمایەدارى ئەنفالى پێ بخوێنرێتەوە كە ڕیشەكەى لە مۆدێرنە و سەرمایەداریى ڕۆژئاوایى دێرینترە و دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانى ئیسلام و هاوكات دەسەڵاتێكى تەواو مۆدێرنى ناسیۆنالیستى پیادەى دەكات؟ لێرەدا تەنیا بە چەند خاڵێكى كورت وەڵامى ئەم پرسیارە دەدەینەوە؛ لەم وەڵامە كورتانەوە ڕوون دەبێتەوە كە ئەوەى ئەدۆرنۆ دەربارەى سەرمایەداریى و ڕەخنەى بەربەربەت لە سەرمایەدارى دەیڵێت، بە تەواوەتى بەسەر ئەنفالدا ناچەسپێت؛ گەشبینیى زیاد لە ڕادەى ئەدۆرنۆ بە دیالەكتیك، مەرج نییە بۆ ئێمەش ڕەخنەیەكى كاریگەر بێت، چونكە دواجار نازیزم و بەعسیزم هەمان هێز نین.
1. ئەنفال لایەنیكەم دوو سەردەمى مێژوویى هەیە كە لە هەر یەكێكیاندا پارادیمێكى سیاسى-ئابووریى-حوكمڕانیى تایبەت بەو سەردەمە زاڵ بووە؛ سەردەمى دێرین سەردەمى ئیسلامى بەرایى، ئەنفال لەنێو پارادایمى حاكمییەتى خەلافەتدا پیادە كراوە كە قەڵەمڕەویى ئوممەت دادەمەزرێنێت. لە سەردەمى نوێدا ئەنفال لەنێو پارادایمى حاكمیەتى دەوڵەتدا پیادە كراوە كە چوارچێوەى سیاسیى بە نەتەوە دەبەخشێت. پەیوەندیى ئەم دوو پارادایمە شوێنكەوتەیى ڕوولەپێش و ڕوولەپشت نییە، واتە نە ئەوەیە دەوڵەت تەنیا درێژبوونەوەى خەلافەت بێت، نە ئەوەشە مێژووى خەلافەت بە تەواوى نا-كاریگەر كرابێت و سڕدرابێتەوە. دەوڵەت گەلێك ڕەگەزى خەلافەت دەخاتەوە كار، بەڵام تەنیا لەنێو پارادایمى خۆیدا. گرنگترینى ئەو ڕەگەزانە بنەماى حاكمییەتە لە شێوەى “سەروەریى دەوڵەت”[State sovereignty]ـدا، بەمەیش دەبێتە حوكمڕانییەكى حاكمپەروەر.
2. دەوڵەتى عێراقى مۆدێرن وەك دەوڵەتى ئەڵمانیا پیشەسازى و پێشكەوتوو نەبوو، لەبەرئەوە ناتوانێت تەنیا نوێنەرایەتى مۆدێرنە و سەرمایەداریى بێت. ئەوە ڕاستە لە ماوەى پەنجا ساڵى سەرەتاى دامەزراندنى دەوڵەتەكەدا، عێراق هەنگاوى بەرەو مۆدێرنە هەڵهێنا، بەڵام لە دواى كودەتاى یەكەمى بەعسییەكانەوە پرۆژەكانى مۆدێرنە تێك دەشكێت و عێراق تەنیا لەڕووى سەربازییەوە درێژە بە مۆدێرنیزاسیۆن دەدات. بە دەربڕینێكى تر، عێراق وەك دەوڵەتێك لەنێو سیستەمى سەرمایەداریى سەردەمى مۆدێرنەدا، لە ڕووى ئابووریى-سیاسى-كۆمەڵایەتییەوە نیمچە مۆدێرن ببوو، بەڵام ئەوەى ژێرخانى دیاریكەر بوو، ئابووریى سەرمایەداریى نەبوو، بەڵکوو دەسەڵاتى سیاسیى دەوڵەت بوو كە ئاوێتەى حاكمیەتى خەلافەت و حوكمەتمەندیى بایۆپۆلەتیك بوو. بە واتاى: ڕەوایەتیى موماسەرەى دەسەڵاتى ئاوارتەى مەرگ-ژیان (ڕاگەیاندنى جەنگ، ڕاگەیاندنى دۆخى ئاوارتە، دەسەڵاتى كوشتن، عافوات و هتد) لەگەڵ ڕەوایەتیى بەڕێوەبردنى دانیشتووان (دەستوەردانى دیمۆگرافى، پلاندانانى شار، ڕاگواستن، كۆنترۆڵكردنى جوگرافیا، ئاسایش، چاودێرى و دیسپلین و هیتر).
3. بایۆپۆلەتیكى بەعس وەك بایۆپۆلەتیكى نازیزم پرۆژەیەكى تەواو ڕاسیستییانە نەبوو. ئامانجى بەعسییەكان ئەوە نەبوو بانگەشەى گەڕانەوە بۆ “سروشتى باڵاى عەرەب” بكەن؛ سەلماندنى “ڕەگەزى پاكژ” بە گوێرەى هەڵبژاردنى سروشتى و لەنێوبردنى “ڕەگەزى نزم” بۆ خاوێنبوونەوە “لەوەى كە سروشتى ئەڵمانیى پیس كردووە” كەمتر لە فەرهەنگى زاراوەیى بەعسییەكاندا دەبینرێت. پتر ئەوان ستایشى “نەریتى ڕەسەنى عەرەب”، “جوامێریى پیاوسالارانە”، “ئوممەى عەرەبى”، “جەنگ دژى ئیمپریالیزم/زایۆنیزم/بەكرێگیراوان” و شتى لەم بابەتەیان دەكرد. ئۆپەراسیۆنەكانى بەعس گەرچى هەموو نەتەوەى كورد و سەرجەم ناوچەكانى كوردستانیان گرتۆتەوە، بەڵام هەرگیز دەسەڵاتداران بانگەشەى “سڕینەوەى یەكجارەكیى كورد”یان نەكردووە، بەڵکوو بانگەشەكە “لەنێوبردنى تێكدەران” بووە؛ تەنانەت عەلى حەسەن مەجید كە باس لە چارەسەرى یەكجارى دەكات، پتر مەبەستى لە لەنێوبردنى ئەوانەیە وا بە دەسەڵاتى دەوڵەت ڕەزامەند نین و بوون بە پنتى بەرەنگارى: پتر هێڵێكى دانیشتووان كە ڕووبەرى كارى “تێكدەران”ـن؛ ئەوەى كە ئاسایشى وڵات تێك دەدات و بە دەسەڵاتى سەرانسەریى دەوڵەت ڕەت دەكاتەوە (سەرەكیترین ڕەگەزى بایۆپۆلەتیك). ئەوە ڕاستە ڕەگەزى عەرەب لە عێراقدا لەپێشترێتى هەبووە، بەڵام عەرەبیش لە عێراقدا یەك بەهاى نەبووە و هەرگیزیش نەتوانراوە یەك بخرێت؛ عەرەبى سووننە پێگەیەكى هەبووە و عەرەبى شیعە پێگەیەك، عەرەبێكى بەعسى پێگەیەك و عەرەبێكى نا-بەعسى پێگەیەك، عەرەبى كوت و ساممەڕا پێگەیەك و بەسرە پێگەیەك. واتە بە پاڵ نەتەوەوە، ئینتیماى سیاسى و مەزهەبیش، یان بەگشتى ئەوەى بۆردیۆ پێى دەڵێت “هابیتووسەكان” ڕۆڵیان لەوەدا هەبووە چ عەرەبێك لە پێشتر بێت. خودى سەدام حسەین هەرگیز نكوڵى لە بوونى كورد لە عێراق نەكردووە (بەو جۆرەى توركیا كردوویەتى)، لە پێگەكانى دەوڵەت نەیكردوونەتە دەرێ، زمانى كوردیى بە فەرمى قەدەغە نەكردووە؛ تەنانەت خۆى هەوڵى داوە زمانى كوردى فێر ببێت (هەموو ئەمانە مانایان ئەوە نییە دڕندەیى بەعس لە هى نازیزم و كەمالیزم كەمتر بێت. مەبەستەكە تەنیا پیشاندانى ئەوەیە كە بونیادى پیادەى دەسەڵات لە عێراق فاشیستییانە بووە، بەڵام وەك نازیزم تەواو ڕاسیستیانە نەبووە). بەم مانایە گوتارى شەرەنگێزانەى بەعس ناكەوێتە خانەى ئەو جۆرە ڕەخنەیەوە كە ئەدۆرنۆ ناوى دەنێت ڕەخنەى بەربەرى (گەڕانەوە بۆ سروشت و بایۆلۆژیا و غەریزە دژ بە كولتوور)، بەڵکوو جۆرێك ڕەخنەیە پتر دەكەوێتە نێو كاتیگۆریى “ڕەخنەى ناسیۆنالیستى”ـیەوە (گەڕانەوە بۆ ئوممەت، توراس، نەریتى دێرین و بەها پیاوەتییەكان لە چوارچێوەى سەروەریى دەوڵەتدا).
4. ئەنفال، وەك هۆلۆكۆست دواى ڕوودانى، بە ئەرشیفخانەى گەورە، مۆزەخانە، سینەما، شێوەكارى، دیكۆمێنتارى، هونەرى گێڕانەوە، فەلسەفەدا پەخش نەبوویەوە و نوسخەى زۆر و زەبەندى لێ بەرهەم نەهێنراوە. تواناى كورد و هونەرمەندەكانى، هاوكارییەكان، پشتیوانییە ناوخۆیى و نێودەوڵەتییەكان، لەوە كەمتر بوون كە ئەوەى ئیسرائیل بۆ هۆلۆكۆستى كردووە، كورد بتوانێت بۆ ئەنفال بیكات (دەبەنگیى هێزە كوردییەكانیش لەمەدا ڕۆڵیان هەبووە). ئەنفال وەك جینۆسایدى گەلێك دانى پێدانەنراوە و نەبووە بە بابەتى بەرهەمهێنانەوە، بە وێناكردنەوە لە هونەر و ئەدەبیاتدا، نەبووە بە كاڵاى بازاڕ، بە سینەما، بە مۆزەخانە؛ بە كورتى بڵێین ئەنفال نەبووە بە بەشێك لە “پیشەسازیى كولتووریى سەرمایەدارى”. لێرەو لەوێ لە شیعر، فیلم، وێنەكێشان، پەیكەرسازیدا دەركەوتۆتەوە، بەڵام هەم كەم و هەم لۆكاڵى ماونەتەوە. لێرەوە “دواى ئەنفال” نەك تەنیا بووە بە ڕەخنەى ئێستاتیكی لە ڕەخنەى “بەربەرى” كە تەنیا بەربەریزم بكات بە وێنە و هیچى تێدا نەفى نەكات، بەڵکوو هەر لە بنەڕەتەوە ئەم توانایەشى نەبووە. ئەمەیش بەو واتایەیە كە گوتەى “شیعر لە دواى ئاوشڤیتز بەربەرییەتە”، بە ئاستەم ئەنفال دەگرێتەوە؛ چونكە لە بنەڕەتەوە ڕەخنەى ئێستاتیكى دەربارەى ئەنفال هەرگیز هێندە گەشەى نەكردووە، كە شیعر وەك بەشێكى ئەم ڕەخنەیە ببێتەوە بە بەشدار لە “بەربەریزم”ـدا، ئەمە جگە لەوەى كە بەعسیزمیش خۆى ڕەخنەى بەربەرى نەبووە و پتر بزووتنەوەیەكى “ناسیۆنالیستى” بوو.
لەگەڵ ئەمەیشدا ئێستاتیكیزەكردنى كارەسات، یان ڕۆمانتیزەكردنى ئەنفال، تەنیا ئەو كاتە لە مەترسیى خزان بۆ نێو “قاوقیژى بێ ناوەڕۆك” دەپارێزرێت، كە فیكر و فەلسەفە كار لەسەر ئەنفال بكەن؛ بەڵام ئەم فیكر و فەلسەفەیە مەرج نییە دیالەكتیكى بێت (وەك ئەوەى ئەدۆرنۆ دەیكات بە مەرجى ڕەخنەى ڕاستەقینە لە كولتوور و ڕەخنەى ڕەخنەى لە كولتوور). مادام لە پرسى ئەنفالدا پرسەكە هەر بە سادەیى كۆپى هۆلۆكۆست نییە، مادام ململانێى گوتارەكان لەنێوان بەربەریزم و پیشەسازیى كولتووردا نییە، ئەوا “ڕەخنەى دیالەكتیكى” مەرج نییە وردترین ڕەخنە بێت بۆ تێگەیشتن لە ئەنفال و گۆڕینى ئەو واقیعەى ئەنفالى تێدا بەرهەم هات. بەلاى منەوە خوێندنەوەى ئەو پارادیمەى سەدەى بیست كە ئەنفال تێیدا ڕوویداوە بە تیۆرى حاكمییەت-بایۆپۆلەتیك، واتە جینالۆژى-ئاركیۆلۆژى لە هەر خوێندنەوەیەكى دیالەكتیكى، یان ڕابردووگەرا یان ئابوویى سیاسى یان بەعسیزم وەك ئایدیۆلۆژیا، گرنگترە و كەرەستەى وردترى تێگەیشتن و پراكسێسمان دەخاتە بەردەست. لەو خوێندنەوە ڕەخنەییەدا دواجار ئەوەى نەفى دەكرێت شتێك نییە لە سیستەمەكەدا، یان بەعسیزم نییە، بەڵکوو خودى ئەو پارادایمەیە كە بە ناچارى پێویستى بە خولقاندنى هۆمۆساكەرێكە، خوڵقاندنى ئەنفالێك: پارادایمى حاكمییەتى بایۆپۆلەتیكیى دەوڵەت؛ یان مۆدێلى دەوڵەتى نەتەوە لە مومارەسە ژین-سیاسییەكەیدا كە بە واتاى ڕەوایەتیى سەروەری و باڵایەتى دەسەڵاتى دەوڵەتە بەسەر ژیانى گەل و تاكەكانى نێو چوارچێوەكەیدا. ئەوەیش گومانى تێدا نییە، وێڕاى ستەمى هەزاران ساڵە لە جووەكان و كوردەكان، بە بێ ئەو ڕەوایەتییە تیۆ-بایۆپۆلەتیكییەى دەسەڵاتى دەوڵەت، مەحاڵ بوو هۆلۆكۆست و ئەنفال بەو جۆرە لێیان ڕوو بدا كە ڕوویدا.
گەڕانەوەى پێرسیفۆنا
كێ شاهیدى دەدات؟
هەموو هەوڵى سیوەیلى لە بەرهەمەكەیدا ئەوەیە كە زمان تا ئەو شوێنە ڕابكێشێت تواناى گۆكردنى ئازارى ناكۆتاى ئەنفالى هەبێت، ئەوەى ئەنفالكراوە ببێت بە شاهید لەسەر ئەنفال: «ئەى حەرف قەبرێكم بۆ هەڵكەنە بە پانتایى عەرش». گەر چەمكێكى دێریدا بەكاربهێنم كە ئەو ستایلى نیچەى پێ وەسف دەكات، ڕێبوار دڕكەپێچك بە زماندا دەچەقێنێت تاوەكو زیاتر گوڕوتینى پێ بدات، ئەوە بگرێت كە لێى دەخزێت. دڕكەپێچك ئەو خۆلخلۆكە چكۆلە دڕكاوی و نوكتیژەیە كە ئەسپسواران وەك ئامرازى تاودان لە پاژنەى پووتەكانیانى دەبەستن تاوەكو بە ئاوزەنگیلێدان بیچەقێنن بە لەشى ئەسپەكەدا و بەم جۆرە ئەویش تیژڕەوتر غار دەدات. ڕێبوار كارێكى لەم جۆرە لەگەڵ زماندا دەكات، تاوەكو تواناى گۆكردنى كارەساتى هەبێت. گۆكردن یان تەعبیر(لێ)كردن تەنیا دواى بە بابەتكردن[Thematization]، تێگەیشتن/ چەمكاندن[conceptualisation]، پێناسەكردن[Definition] ڕوو دەدات؛ ئەمەیش پێكڕا واتە زمان هێشتا بەرامبەر ڕووداوێك نەشكاوە. بەڵام ئاخۆ ئەنفال ڕێك كارەساتێك بوو كە زمان تێیدا لاڵ ببێت؟ جۆرجیۆ ئاگامبێن لە كتێبى چى لە ئاوشڤیتز ماوەتەوە؟دا لایوایە
«گەر بڵێین ئاوشڤیتز “نەوتراو” یان “لە-تێگەیشتن-بەدەر” [unbegreiflich]ـە، ئەوا وەك ئەوە وایە بڵێین euphemeinـە، پەرستن بە بێدەنگى، وەك زیكرى خواپەرستیى زاهیدێك. […] لەگەڵ ئەوەیشدا، ئێمە “شەرم لە چاوبڕین لە نەوتراو” ناكەین- تەنانەت لە ڕیسكى كەشفكردنى ئەو شتەى كە ئەهریمەن بۆ خۆى دەیزانێت، ئێمەیش دەتوانین بە ئاسانى لە خۆماندا بیدۆزینەوە»[13].
Euphemein زاراوەیەكى گریكییە ك لە بنەڕەتدا بە واتاى “بەجێهێنانى بێدەنگیى ئاینییە”؛ بێدەنگیى عابدێك لە بەرامبەر گەورەیى مەعبودەكەیدا، لەگەڵ ئەمەیشدا ئێمە دەتوانین بە تەواوى دەربارەى خراپە بدوێین، چونكە ئێمە هەر لە پێشەوە ئەهریمەن دەناسین، هێندەى خۆى لە كارەكانى تێ دەگەین. چاوبڕین لە نەوتراو، دەمانباتەوە بۆ لاى بلانشۆ كە ئەو پێى دەڵێت: چاوبڕین لە دڵى شەو؛ واتە چوون بۆ دنیاى ژێرەوە، بۆ لاى هادەس، كە خودى ئەهریمەنە. تواناى چوون بۆ لاى هادەس و ڕازیكردنى بە پێدانەوەى ئۆریدیكا، واتاى ناسینى جیهانى “خراپە”یە هێندەى خۆى. ئۆرفیۆس دەزانێت هادەس ئەو مەرجەى لەسەر دەسەپێنێت كە لە ئۆریدیكا [لە شەوى تر یان دڵى شەو]، نەڕوانێت، چونكە تەنیا پاشاى دۆزەخ دەتوانێت تا ئەم ڕادەیە جیهانى خراپە بناسێت. بینینى ئۆریدیكا واتاى بینینى مەرگ و شەو و تاریكییە وەك خۆى كە ئۆرفیۆس بێ هیچ ترسێك ئاوڕى بۆ دەداتەوە. “نەوتراو”ێكیش كە ئاگامبێن هیچ ترس و شەرمى لە نیگاكردن یان وتنى نییە، لاى بلانشۆ “نەبینراو”ە كە هونەرمەند دەیبینێت، نەك وەك بینراو، بەڵکوو وەك خودى نەبینراو. ئەوەى لاى ئاگامبێن دەوترێت نەوتراوە، بەڵام نەوتراوێك نا كە دەبێت بە وتراو، پتر وتنى نەوتراو وەك خۆى. ئەم وتنى نەوتراو یان وتنى لە وتنبەدەرە شاهیدیى موزێلمانـە، تاكە شاهیدى ڕاستەقینەى ئاوشڤیز و كەچى تواناى هیچ شاهیدییەكیشى نییە. لەنێوان نەوتن و وتندا، ئاگامبێن لایوایە ئەو ڕزگاربووانەى كارەسات كە دەتوانن شایەتى بدەن، ئەوانەن كە لەمسى بنكى چاڵەكەیان نەكردووە، وەك بڵێى ئەوانەن كە وێڕاى هەر ئازار و ئەشكەنجەیەك، هێشتا لە “سەتح”ى كارەساتدا ماونەتەوە. بەڵام ئەوانەى كە تەنانەت ڕزگاریش بووبن، چیتر ڕزگار نەبوون، ئەوانەى لە هەرێمى خۆڵەمێشیى نێوان ژیان و مردندا بوون، ئەوانەى تا قووڵاییە تاریك و ترسناكەكان، تا هادەس و بنكى چاڵەكە چوون، تاكە شاهیدى ڕاستەقینەى كارەساتەكەن وەك خۆى، بێ ئەوەى هیچ كات خۆیان بتوانن وەها گەواهییەك بدەن، وەك بڵێى خۆیان گەڕاونەتەوە بەڵام زمانیان لەو قووڵاییانەدا بۆ هەمیشە لێ بەجێماوە؛ لێرەدا كەلێنێكى لەگیران بەدەر لەنێوان شاهیدى و شاهیددا دەمێنێتەوە: «هەقە لەم كەلێنە ڕابمێنین كە خودى ماناى شاهیدى و لەگەڵیشیدا شوناس و هاوسەنگیى شاهید دەخاتە ژێر پرسیارەوە»[14]؛ وەك پریمۆ لیڤى بۆیچووە ئەوانەى لە كارەسات ماونەتەوە شاهیدى ڕاستەقینە نین، زڕە-شاهیدن [Psudo-Zeuge]؛ تەنیا مردووەكان شاهیدە تەواوەتیەكانن[Die vollständigen Zeugen] كە ئەوانیش چیتر تواناى گەڕانەوەیان نییە. بەڵام پریمۆ لیڤى ئەوەش ڕوون دەكاتەوە كە مردووەكان تەنیا ئەوانە نین كە لە كوورەكاندا ژیانیان لێ سەندرایەوە، بەڵکوو ئەوانەیشن كە ژیانێكى دیكە، ژیانێكى ناسیاسیى، ژیانێكى ئاژەڵى-ڕووەكییان بەسەردا سەپێنراوە؛ ژیانێكى ڕووت:
«ئەوەى قبوڵى دەكات شاهیدى بدات، دەزانێت كە دەبێت شاهیدیدانەكەى شاهیدى بێت لەسەر مەحاڵێتیى شاهیدیدان [لەسەر كارەسات]. بەڵام ئەمە بەتەواوەتى بەهاى شاهیدى دەگۆڕێت و ناچارى دەكات، لە ڕووبەرێكدا بۆ ماناى خۆى بگەڕێت، كە ئێمە گریمانەمان نەكردووە»[15].
ئەم ڕووبەرەى كە گریمانە نەكراوە، شاهیدى ئەوانەیە كە شاهیدى ژیانە ڕووتەكەى شاهیدە ڕاستەقینەكان بوون، شاهیدى شایەتیى ئەوانەى كە ناتوانن شایەتى بدەن؛ ئەوانەى كە كران بە موزێلمان؛ زیندووى مردوو، كەسێك كە، دواى ئەوەى كە لە مەملەكەتى ئایین و یاسا كرایە دەرێ، لە مەملەكەتى زمانیش كراوەتە دەرێ. بە واتایەكیتر، گەرچى شاهیدیى خودى شاهیدەكان مەحاڵە، بەڵام شایەتى لەسەر ئەو شاهیدەى كە ناتوانێت بدوێت، لەسەر ئەو شایەتییەى كە لە شایەتیدان بەدەرە، ڕەوایەتیى بەوە دەدات كە دەربارەى كارەساتێك بدوێین. ئێمە وەها شاهیدییەك لە شیعرێكى دلاوەر قەرەداغیدا دەربارەى ئەنفال دەبینینەوە كە لە ناوەڕاستى نەوەدەكاندا و چەند ساڵێك دواى ئەنفال نووسیویەتى. ناونیشانى شیعرەكە ئاوایە: “منداڵێك كە لەوێ گەڕایەوە واى وت”. دەڵێن منداڵەكە وتوویەتى:
وای ئەنفال … داری بەسەر بەرد و
مناڵی بەسەر گڕوگاڵ و
درەختی بەسەر جریوە و
ئاسمانی بەسەر ئەستێرە و
گوندی بەسەر شاخ و
ڕووباری بەسەر هاژەوە نەهێشت
وای ئەنفال .. درەختەکانی فریودا
خۆی بۆ ڕاوکردنی مانگ نایەوە
هەنگەکانی ژەهرخوارد کرد
ڕێوبانەکانی بەمین کێڵا
دەستی نایە بینی گوڵەگەنم
ئەنفال گوتی: چ نییە مناڵینە
سەفەرێکەو دێنەوە..
ئاخۆ گەڕانەوەى ئەم كچۆڵەیە واتاى وەفاداریى ئەنفالە بۆ بەڵێنەكەى خۆى، كە هاتنەوەى موسافیرانە؟ “سەفەرێكە و دێنەوە” واتا “سەفەرێكە و نایەنەوە”، دەنا بەڵێنەكەى ئەنفال بە تەواوى دروست دەردەچوو؛ لە شیعرەكەدا ئەنفال “بەڵێنى درۆ” دەدات؛ بەڵێنى هاتنەوەیەكى مەحاڵ، هاتنەوە لە شوێنێكەوە كە هیچ كەس لێى نایەتەوە، چونكە گەشتەكە گەشت نییە، ڕفاندن بۆ جێیەكە كە دەرفەتى هیچ گەڕانەوەیەك نادات. بەڵام ئەوەتا كیژەكە هاتۆتەوە؛ ئەو كچەى كە گەڕاوەتەوە دەڵێت “ئەنفال درۆى كرد، تاریكستان بوو، تاریكستان”، لە كاتێكدا خۆى بەڵگەیە لەسەر ڕاستگۆییەكەى ئەنفال كە پێوتوون “دێنەوە”، بەڵگە لەسەر هاتنەوەیەك كە ئەنفال بەڵێنى دابوو. كێ دەتوانێت لە تاریكستانەوە بێتەوە؟ ئەم درۆ و ڕاستگۆییەى ئەنفال چۆنە؟ ڕەنگە ئەفسانەى پێرسیفۆنا، ئەو كچەى بەهۆى چارەنووسى خۆیەوە نیوەى تەمەنى لەژێر زەوى و نیوەى لەسەر زەوى بەسەر دەبات، شتێكمان دەربارەى ئەم دوو پرسیارە بۆ ڕوون بكاتەوە و پەیوەستیش دەبێتەوە بە شرۆڤەكەمانەوە بۆ چیرۆكەكەى ئۆرفیۆس.
كورتەى ئەفسانەكە ئەمەیە كە هادەس دواى كۆبوونەوەیەكى لەگەڵ زیۆسى براى و خواوەندەكانى تردا، لە ڕێگاى گەڕانەوەیدا بۆ جیهانى ژێرەوە، پێرسیفۆناى كچى زیۆس و دیمیتەر لەنێو گوڵوگوڵزارەكاندا دەبینێت كە وەك ئارەزووى هەمیشەى خەریكى ئاودان و گوڵچنینە. هادەس شەیداى دەبێت؛ ڕۆژێك لە ناكاو زەوى شەق دەبات، خوداى تاریكى لێى دێتە دەرێ و پێرسیفۆنا دەڕفێنێت، دەیكات بە بەندى و هاوسەرى خۆى و ڕێگەى نادات بگەڕێتەوە بۆ جیهانى سەرەوە؛ زیۆسى باوكیش ناڕەزایەتییەكى ئەوتۆ نانوێنێت. لە بەرامبەردا دیمیتەر، خودابانووى پیت و فەڕ، دایكى پێرسیفۆنا مان دەگرێت لەوەى درەخت و گیا، دەغڵ و دان بەرهەمدار بكات و ئیدى قاتوقڕى لەسەر زەوى بڵاو دەبێتەوە تاوەكو زیۆس ناچار دەبێت داوا لە هادەس بكات كە بۆ ڕازیكردنى دیمیتەر پێرسیفۆنایان بداتەوە. مەرجەكە ئەوەیە كە كچەكە هیچ خواردنێكى جیهانى ژێرەوەى نەخواردبێت و نەخوات؛ چارەنووس وایە كە پێرسیفۆنا چوار هەنار دوور لە چاوى دۆزەخنشینەكان و پاسەوانانى دەخوات، بەڵام ئەسكالافۆسى باخەوانى باخەكانى هادەس پێى دەزانێت و گەورەكەى خۆى لێ ئاگادار دەكاتەوە. لەبەرئەمە هادەس بڕیار دەدات كە پێرسیفۆنا لە هەر ساڵێكدا شەش مانگ لەژێر زەوى بمێنێتەوە و شەش مانگ لەسەر زەوى بژى (هەندێ ڕیوایەت دەڵێن: چوار مانگ لەژێر زەوى و هەشت مانگ لەسەر زەوى). شەش مانگى یەكەمیان دەبیت بە پایز و زستان كە دیمیتەر بەهۆى چاوەڕوانى و خەمى كچەكەیەوە تاقەتى نییە هیچ بەرهەم بهێنێت، شەش مانگى دووەمیان بە بەهار و هاوین، كە لە شادیى هاتنەوەى كچەكەى، دنیا دەكات بە گوڵجاڕ و بەروبوومى ڕژد دەبەخشێت. ئیدى پێرسیفۆنا هەمیشە لەم هاتوچۆیەدایە. دێتەوە و نایەتەوە، ون دەبێت و دەردەكەوێتەوە. پێرسیفۆنا هەرگیز بە تەواوەتى نابێتەوە بە كچى ماڵە باوانى، دێتەوە بۆ ئەوەى بەرهەمێك بدات و بڕواتەوە.
لە شیعرەكەى دلاوەردا مەرگەساتەكە منداڵێك دەیگێڕێتەوە كە لەوێوە (لە بنكى چاڵەكە یان لە هادەسەوە) هاتۆتەوە. ئەوەى كە گەڕاوەتەوە، لە ڕاستیدا نەهاتۆتەوە بۆ نێو ماڵەكەى خۆى (چونكە هیچ خێزان و ماڵێكى نەماوە، بە تایبەتى كە دەزانین بەرلەوەى هادەس بیڕفێنێت، زیۆسى باوكى لە شێوەى مارێكدا لەگەڵى جووت دەبێت و سكى پڕ دەكات)، چیتر ناتوانێت لە زماندا نیشتەجێ ببێتەوە كە ئەمە هەمان چارەنووسى ئۆرفیۆسیشە. ئەوەى هاتۆتەوە ناتوانێت هیچ شاهیدییەك بدات، تەنیا هاتۆتەوە بۆ نێو شیعر، گەڕانەوەكەى تەنیا لە ڕێگەى شیعرەوە مومكین بووە. شیعر ماڵ نییە، ڕێگەى تێپەڕینە؛ بەڵام هەر ئەم ڕێگایە جۆرێك شاهیدیشە، چونكە جێنیشانە و شوپێنپێى هاتوچۆى نێوان هەردوو جیهانەكەى كچەكەى لەسەر بەجێ ماوە. جێنیشانە و شوێنپێ واتاى ئەوەیە تێپەڕگە خودى شاهید نییە، ئەوە نییە كە ڕاستەوخۆ دەتوانێت بدوێت و باسى ژیانى خۆى لە دۆزەخ بكات، تەنیا شاهیدى سەفەرەكانە، شاهیدى ترس، تاسە، وڕێنە، هاوار، زریكەكانى كچەكەیە؛ هەم ئاسەوارى ترسناكییەكانى ژێرەوەى لەسەرە و هەمیش زایەڵەى تێكەڵوپێكەڵى ئەوەى تێدایە كە لە سەرەوە دەوترێت. ئەم سەفەرەى كە هیچ كەس لێى نایەتەوە، هیچ كەس بۆ شاهیدیدان لێى نایەتەوە، شیعر شاهیدیەتى كە بەڵێنى “هاتنەوە”یەك دراوە؛ شیعر ڕێگەى ئەم هاتنەوەیە، بیسەرى دەنگە لە گۆڕەوە. ئەو دەنگەى هاتۆتەوە، شاهیدێكە لەنێو شیعردا دەتوانێت بێتە گۆ، بۆ دەربڕینى ئەمە شیعر هەندێجار لەناوەوە دەجۆشێت، هەڵدەقوڵێت، دەپشكوێت و دەبێت بە گوڵجاڕ، بە بڕشت و بەرەكەتى دەربڕین، هەندێكجاریش كە لەوە لاوازترە ئەوە بگوازێتەوە بۆ بەگوێیدا چرپێنراوە، كە دەتاسێت و دەتۆقێت، دەكەوێتە نێو قاقڕ، بیابان، ڕووتى و زستانەوە. بەم جۆرە شیعر خۆى دەبێتە شایەتییەك لەسەر ئەم شایەتییەى كە لە شایەتیدان بەدەرە، بەڵام هەرگیزیش ناتوانێت “شاهیدى وەك خۆى” بگوازێتەوە. ئەو تەنیا جێنیشانەیەكە، یان شایەتحاڵە لەسەر شایەتییەك. شێركۆ بێكەس گۆڕستانى چراكانى وەك ئەم شاهیدى شاهیدییە نووسیووە.
دەستبگرە بە پرچمەوە
من ژنێكى خەڵكى “زینانە”م،
ناوم “كاڵێ”ـیە،
سەرگوزشتەى دۆزەخ و دۆزەخەوان و
بەیتى حەشر و قیامەت و حیكایەتى دابڕان و
هەڵقرچان و هاتنەوە لەوە دنیاوە
لە لاى منە!
ئەوەى كە ئاو پێى ئەزانێ و
ئەوەى كە دارى سەرەڕێ و باڵندەكان
پێى ئەزانن، كورتەى خەمە و ئێجگار كەمە.
من بۆ خۆم قیژەى ناو چاڵ و
من ڕەنگى شەوى دڕەندە و
من بۆنى جەستەى پاسفندەى
بەردەم سەگەڕەشى ئەوێ و
ئافاتەكەى سیاسیاڵ بووم!
من بۆ خۆم چوومە پێخەفى مردنەوە
من خۆڵەمێشى ئەوێ بووم
من لەوێوە هاتوومەوە.
[…]
دەستت بگرە بە پرچمەوە و
شوێنم كەوە!
ئەمە نە وڕێنەى شیعرە و
نە ڕێشكەوپێشكەى بەرچاوى خەوە و
نە ڕایەڵەكانى فانتازیاى خەیاڵ…
لێرەشدا، هەر وەك ئەوەى لە شیعرەكەى دلاوەر قەرەداغیدا هەیە، ئەوە شیعرە شاهیدییەكى نەوتراوى بە گوێدا چرپێنراوە، بۆیە خۆى بووە بە شاهید لەسەر ئەم شایەتییە بێ دەنگە، یان لەسەر ئەم زریكەیەى كە تەنیا دەنگێكە و وشە نییە. بەڵام بە ڕاست زریكە دەنووسرێتەوە؟ شێركۆ لەم دەقە واڵا درێژەدا خەریكى بەنووسینكردنى زریكەیە، تێكستەكە نەك تەنیا شاهیدیدانى قوربانیانە بە زمان، بەڵکوو شاهیدە لەسەر زریكەى ئەوانەى وا لەنێو گۆڕە بە كۆمەڵەكانەوە زریكەیان دێت، چونكە قوربانیانى نێو كارەسات ناتوانن چیتر بە ڕستەى تەواوى عەقڵانى و لۆژیكى دەربارەى ئازارەكانیان بدوێن؛ هەموو ئاخاوتنێكى لەم جۆرە نامومكینە. ئەوان دەربارەى ئازار نادوێن، ئازار دەكێشن. شیعر ئۆرفیۆسێكە دەچێت بۆ دنیاى ژێرەوە تاوەكو ئۆریدیكاى خۆى بە ڕووتى ببینێت و بیهێنێتەوە بۆ دنیاى سەرەوە، جیهانى ڕووناك، جیهانى زمان. ئەم “بوون-بە-شاهید”ە، هاوكات ئەركى گۆڕینى زریكە بۆ نووسین، بۆ تێكستێكى فامكراوى خستۆتە سەر شاعیر. بەڵام دیسان ئاخۆ بە نووسینكردنى زریكە مومكینە؟ شێركۆ خۆى ئاوا وەڵام دەداتەوە:
چیتان بۆ بگێڕمەوە؟!
ئاخر زریكە چۆن ئەگێڕدرێتەوە؟!
قیژە چۆن ئەنووسرێتەوە؟!
عەرعەر چۆن ئەخوێنرێتەوە؟!
ئەبێ خۆڵ قسە بكات خۆڵ!
ئەبێ چاڵ قسە بكات چاڵ،
مار و مێروو بیگڕێنەوە
….
حیكایەتى ئەنفال بە زمان ناگێردرێتەوە، دەبێت مار و مێروو، كرمەكان، دوپشك و دەعباكانى ژێر خۆڵ و لم بیگڕنەوە كە چیى ڕوویدا؛ بەڵام مار ومێروو تەنیا لە شیعر (یان لە ئەدەبیاتدا بە گشتى) دەتوانن بێنە گۆ. لێرەدا دەبێت نووسین ببێت بە سرتەسرت، بە زیكەزیك، بە فیشكەفیشك، بە دەنگى شاهیدەكانى مەرگەساتەكە كە چیتر زمانى مرۆییان نییە، لەبەرئەمە ناشتوانن شاهیدى بدەن. ئەدەبیات ئەم زمانە ناگۆڕێت بۆ “زمانێكى تەواو تێگەیشتراو”، ناتوانێت لە زمانى دەعباوە بۆ زمانى مرۆڤ تەرجەمەى بكات، پتر دەبێتە “شاهید” لەسەر ئەم زمانە وەك خۆى، بە زریكە و قیژە و سرتەى خۆیەوە، شاهیدە لەسەر شاهیدییەك وەك خۆى كە دەیبیستێت، بەڵام ئەم شاهیدییە دووقاتە دواجار بە واتاى شاهیدى وەك خۆى نییە.
[1] Theodor W. Adorno: Prismen- Kulturkritik und Gesellschaft, Deutscher Taschenbuch Verlag & Lizenzausgabe mit freundlicher Genehmigung des Suhrkamp Verlages (Ungekürzte Ausgabe), München, 1955, p. 26.
[2] Ebd, p.23.
[3] Emmanuel Levinas: Reflections on the Philosophy of Hitlerism, Translated by Seán Hand, in: ”Critical Inquiry, Vol. 17, No. 1 (Autumn, 1990)”, p.66-67.
[4] Ebd., p.69.
[6] موریس بلانشو: كتابة الفاجعة، ص80.
[7] Ibid., p.163.
[8] Ibid., p.171-172.
[9] Marquis Posa ڕاوێژكارى پاشا فیلیپى دووەم لە ئۆپێراى “دۆن كارلۆس”ـى فریدریش شیللەردا، كە لە هەوڵى ئەوەدایە لە ڕێى بەكارهێنانى متمانەیەوە لەلاى ئەندامانى بنەماڵەى پاشا، ئایدیاى خۆى دەربارەى ئازادى و سەربەخۆیى بهێنێتە دى. ئۆپێراكە لەنێوان ساڵانى 1884-1887 نماییش كراوە.
[10] Ebd., p.10.
[11] Ebd, p.23.
[12] Ebd, p. 25.
[13] Giorgio Agamben: Was von Auschwitz bleibt, Das Archiv und der Zeuge, Homo Sacer III, Übersetzen ins Deutsch Stefan Monhardt, Edition Suhrkamp, Frankfurt am Main, 2017, p.28-29.
[14] Ebd., p.29.
[15] Ebd., p.30.
