نووسین: ئازاد شکور
ڕوونە کە بۆ ئاشنا بوون و تێگەیشتن لە پرسی کاری خێرخوازی، پێویستیمان بە گەڕانەوە بۆ شیکردنەوە و تێگەیشتن لە خودی چەمکی ئەخلاق هەیە، پێویستە پرسی کردەیی خێرخوازی لە هەناوی خۆیدا گرێدراو بێت بە پرسێکی گرنگی وەک ئەخلاقەوە، بە دەر لەم ئاکتە هەر شتێکی دی شیاوی ڕەتدانەوەیە، بۆیە هەر قسەکردنێک دەربارەی هەر کردەیەکی خێرخوازی، ئەگەر بێ شرۆڤەکردنی پرسی ئەخلاق بێت، قسەکردنێکی ڕووکەشگیر و ناتەبا دەبێت بە هەقیقەتی گشتیانەی کردەکە.
هەمیشە بە درێژای مێژووی گێتی پرسی ئەخلاق یەکێک بووە لەو پرسە گرنگ و جێ بایەخانەی کە زۆرێک لە قوتابخانە فکری و کۆمەڵایەتیەکانی بەخۆوە مژوڵ کردووە، کەم تا زۆر ئاکت و مشتومڕی زۆر لە بارەی ئەخلاقەوە کراوە و هەریەکەش لە دیدگاو تێڕوانینی فکری خۆیەوە خوێندنەوە و تێگەیشتنی تایبەتی بۆ پرسەکە کردووە. هەر بۆیە زۆر کەس هەن دەپرسن و دەڵێن: قسە زۆر لە بارەی ئەخلاقەوە کراوە و لەوە بەدواوە پێویست بە باسکردنی چڕ ناکات، بەڵام ئەمە پێچەوانەکەی دروستە، چونکی پرسی ئەخلاق وەک چۆن پرسێکی مێژوویی بووە لەهەمان دەمیشدا هەنووکەیی و داهاتووییشە، کەچی قسەکان لەبارەیەوە هەمان قسەی کەڵەکەکراوی مێژوویین و چەقیوی نێو گێژاوی خوێندنەوە دێرینەکانن. ئەم پرسە بە تەواوی پەیوەستە بە مرۆڤەوە وەک بوونەوەرێکی خودان ئاگایی و هۆشمەند. هەمیشە مرۆڤ بە سرووشتی خۆی خاوەن کۆمەڵێک لادان بووە و خولیای جۆرێک لە سەرکێشی و نابەرپرسیارێتی و نایاسایی هەبووە و هەیە، بۆیە لەو پێودانەوە هەردەم پێوستیەکی حەتمی دەبێت قسە کردن و شەن و کەو کردن لە وەها جۆرە پرسێک، نەخاسمە لە جیهانێک کە تەواو سیخناخ بێت لە ناژیری و نا هۆشەکی و زاڵبوو بە نەریت و کەلتوور و نۆڕمە ئاینی و جڤاکیەکان، بێگومان ئەو کات زیاتر و چێتر پێتڤیە فلتەرێک هەبێت بۆ ڕێکخستن و داڕشتنی کردە ڕۆژانەیەکانی مرۆڤ.
له مێژوودا کەم نین ئەوانەی کە کەم تا زۆر تێگەیشتنی خۆیان لە مەڕ ئەم پرسە خستووەتە ڕوو، بەڵام دەتوانین بە شانازیەوە بۆ مێژوو بیڵێین، هیچیان هێندەی
بیرمەند و فەیلەسوفی ئەڵمانی” ئیمانوێل کانت”، ئەم پرسەی نەگەیاندووەتە ترۆپک و کەسیان بەقەد ئەم بیرمەندە نەیان کردووەتە کرۆکی فەلسەفەکەیان، ئەو زیاتر لە هەمووان چووەتە نێو ناخی پرسەکە و چڕتر و فراوانتر شیکردنەوە و خوێندنەوەی وردی بۆ پرسەکە کردووە، بە ئەداو فۆرمێکی نوێترەوە بەرگێکی نوێی بە بەر ئەخلاقدا کردووە، گەیشتە ترۆپک و بەرەو کامڵی ڕۆشت ئیدی لەوێ بەدواوە، تێگەیشتنەکانی کانت سەبارەت بە ئەخڵاق ڕەهەندێکی گەردوونی و جیهانی وەرگرت و سنورەکانی تێپەڕاند و سنوری لۆکاڵی تێکشکاند، بووە ڕێسایەکی گشتی بۆ ڕێکخستنی ژیانی تاکەکان، ئەو پرسەشی لەپرسێکی کۆمەڵایەتی پەتی مێژوویی و ناوچەییەوە گۆڕی بۆ پرسێکی تەواو ئینسانی و عەقڵانی و هەمەکی، هەروەها توانیویەتی وەک میتۆد و فێرگەیەکی لێبکات و پەخشی بکات بۆ تەواوی مرۆڤایەتی، ئەخلاق بووە پرسێکی جیهانی و لە پرسێکی ناتەواوی ناوچەییانەوە گۆڕدرا بۆ پرسێکی تەواو گەردوونی و هێنایە نێو فیکرەوە و تەنانەت کرۆکی بیرکردنەوەکانی خۆیشی لە سەر بینا کرد. لەم بارەیەوە کانت ووتویەتی: (هیچ شتێک لە جیهاندا یان بە گشتی لە دەرەوەی خودی ئەم جیهانەشدا نیە، بەبێ ئەوەی بتوانرێت لەوەدا کورت بکرێتەوە، کە وەک باشە ئەژمار بکرێت، بە بێ بوونی ویستێکی باشە لەگەڵیدا، کە بۆ بیرکردنەوە لەباربێت، یان شیاو بێت.)1 ئەم ئاکتە دەکرێت ئەوەی لێ بەیان بکەین کە هیچ کردەیەک بە باشە ناوزەند ناکرێت و دانانرێت ئەگەر لەناو خۆیدا ویستێکی باشەی هەڵنەگرتبێت، یان شیانی بیرکردنەوە بێت، ئەمەش بەو مانایە دێت کە بۆ گەشتن بە خۆشبەختی و بەختەوەری پێتڤیە هەبوونی ویستێکی چاکە ببێتە مەرج بۆ گەیشتن بەو خۆشبەختیە، بۆیە دەبینین هەندێک جار (توانا و تێگەیشتن و هێزی دادگەری و شارەزایی و ئازایەتی و بڕیار و ئامانج و مەبەست و ستراتیژ هتد.. ) گەرچی پۆلێک خەسڵەت و تایبەتمەندی باش و چاکەکارین مرۆڤ ئارەزووی ئەنجامدانیان دەکات، بەڵام لە هەمان دەمیشدا بەدەر نین لە زیان و کەم و کورتی، دەکرێت لە هەندێک کات و باردا مەیلێکی شەڕانگێزانەی هەڵگرتبێت، بەبێ ئەوەی ئەو ویستەی ئەم مامەڵانە ڕایی دەکات ئەگەر ویستێکی باشەی لە ناخی خۆیدا هەڵنەگرتبێت، کەوایە! ناتوانرێت هیچ شتگەلێک بە باشە ناو دێر بکەین ئەگەر ئیرادەیەکی باشەی لەگەڵدا نەبێت، ئیرادەی باشەش خۆی لەخۆیدا باشە و پەیوەست نیە بە بەدیهێنان یان بە دی نەهێنانی ئامانجێکەوە، ژ بەر کو ئیرادەیەکی تەواو ئازاد و سەربەخۆیە و گیرۆدە و دیل نییە بە دەست هیچ فاکتەرێکی دەرەکی و بەرژەوەندیە تایبەتیەکانەوە.
بۆ زیاتر ئاگا بوون لەو ئیرادە سەربەستەش لای کانت، دەبێت خۆمان ئاشنا بکەین بە دوو جۆر کردە، کە کانت بەم شێوەیە خستوویەتیە ڕوو :
یەک:کردەی بێ مەرج
دوو: کردەی مەرجدار
ئەوەی یەکەمیان کردەیەکی فەرمانی کاتیگۆرییە و دەبێتێکی بێمەرجە، یان پێویستیەکی بێ قەید و مەرجە، کە گوزارشت لە داخوازیەکی ڕەهای عەقڵ دەکات، بەبێ ئەوەی ئاوڕ لە ئامانجێک بداتەوە، بەڵام ئەوەی دووەمیان کە کردەی مەرجدارە، چاوی لە ئامانجێکی دیاری کراوە، هۆکارێکی دەرەکی یان حەزو ئارەزوو و بەرژەوەندیەکی تایبەتی ئاڕاستەی دەکات و ئامەنجەکە هۆکارێکی دەرەکی دیاری دەکات.)2 لێرەوە لەم بۆچونەی کانتەوە دەتوانین پەیی بەوە ببەین بۆ ئەوەی کردەیەک پێڕەوی لە یاسایەکی گشتی بکات، پێویستە شقڵێکی هەمەکیانە وەر بگرێت، واتا وەک چۆن کارێک بۆ خۆمان سوود و مفای هەیە پێی خۆشحاڵین، ئەوا دەبێت بۆ دەور و بەرو کۆمەڵیش بە هەمان شێوە هەمان هەستمان هەبێت، پێویستە خودی ئەو کردەیەی کە ئەنجام دەدرێت خۆی ئامانج و ستراتیژ بێت نەک ئەنجامدانی ببەسترێتەوە بە ئامانجێکی دیاری کراوەوە، ئەگەر لە نمونەیەکی سادەی ژیانی ڕۆژانەی خۆمان بڕوانین:
” ئەگەر مرۆڤێک کە بڕیاری داوە درۆ نەکات یان بە هەموو هێزێکەوە دژی بووەستێتەوە، نابێت ئامانج لەم ڕەتدانەوەیە بۆ ئەوە بێت کە دەورووبەر و کۆمەڵ بە ڕاستگۆی بزانن، واتا نابەسترێتەوە بە بەدەستهێنانی ڕاستگۆییەوە بەڵکو بە پێچەوانەوە پێویستە ڕق لە درۆ خۆی ببێتە ئامانج، واتا دەبێت هیچ پاڵنەرێکی دەرەکی ڕۆڵ نەگێڕن، بەڵکو بۆ ئەوە بێت کە درۆ خۆی کارێکی ناپەسندو نابەجێیە و بەس، دەبێت هەموو ئامانجە دەرەکیەکان خزمەت بە خودی کردەکە بکەن کە “درۆیە” وەک کردەیەکی نەگریس و چەپەڵ .) گەر چی ڕاستگۆیی بەکارێکی کارێکی چاکە دێتە هەژمار،ئەمەش تەنها بۆ ئەوەی کە کردە ئەخڵاقیەکە ببێتە یاسایەکی گشتی و گەردوونی، بۆیه هەرکردەیەک کە مرۆڤ لە ژیانی ڕۆژانەی خۆیدا کە ئەنجامی دەدات دەبێت ڕەهەندێکی ئەخڵاقی گشتی هەڵگرتبێت، ئەمەش کاتێک ڕوودەدات، کە بەدەر بێت لە حەزوو و ئارەزوو هۆکارە دەرەکیەکان، بەڵکو ئەنجامدانی دەبێت وەک ئەرکێک لێی بڕوانین، ئێمە زۆر گرنگە بتوانین درک بەم جیاوازییە بکەین و ئاشکرای بکەین، هەڵبەت پەیبردن و ئاشکرا کردنی ئەم جیاوازیەش زیاتر کەسانی هۆشەکی و خاوەن عەقڵی تەندروست ئەم جیاوازیەی لا گەڵاڵە دەبێت، چونکە ئەرک لەڕێگەی ئەزموون و هەستەکانەوە لێکنادرێتەوە، بەڵکو لە ڕێگەی ڕۆشنایی عەقڵەوە ئەنجام دەدرێت، کانت بۆچوونی خۆی سەبارەت بە ئەرک بەم شێوەیە خستووەتە ڕوو دەڵێت:( کردار و کار بۆ ئەوەی ببێتە بەهایەکی ئاکاری پێویستە لەسەری نەک هەر لەگەڵ ئەرکدا کۆکبێتەوە، بەڵکو دەبێت لە پێناوی ئەرکیشدا ئەنجام بدرێت، کردارێکیش ئەگەر لە سۆنگەی حەزوو ئارەزوو و بەرژەوەندیەوە ئەنجامدرا بە مەبەستی گەیشتن بە بەختیاری هیچ نرخێکی ئاکاریانەی نییە )3
لێرەوە ئەوە بە جوانی ڕوون دەبێتەوە و هیچ گومانێک بۆ لێکدانەوە و شرۆڤەکردن ناهێڵێتەوە و خۆی ڕێگای دابڕان و جیاکردنەوە دەگرێتەبەر، دەربارەی ئەو کردەیانەی کە بەبێ هیچ و حەزو خولیایەکی کەسی و هۆکار گەلێکی دەرەکی ئەنجام دەدرێن دەبنە ڕێسایەکی گەردوونی و گشتی ئەخلاقی، بەڵام ئەوەی پێچەوانەی ئەوە ڕوو بدات بەدەر لە ئەرک و بە سەنتەرکردنی، ئەوا هیچ بنەمایەکی ئاکاریانەی نییە، ئەگەر بۆ نموونە گریمانەی ئەوە بکەین و بڵێین ئەگەر ” خاوەن کارێک” بە شێوەیەکی ئەرێنی و دەسپاکانە ڕووخۆشانە لەگەڵ کارمەند و کڕیارەکانی هەڵس و کەوت دەکات، ئەم شێوازە لە مامەڵەکردن لەگەڵ دەوروبەرەکەیدا مەرج نییە لە سۆنگەی ئەرکەوە ئەنجام درابێت، ژ بەر کو لەوانەیە لە سۆنگەی قازانج و بەرژەوەندیەوە مامەڵەکەی ئەنجام دابێت، ئەمەش بەپێی ئەو تێڕوانینەی کانت کە خۆی بڕوای پێی هەیە و بەوپێیەش کە ئەمە باشترین ڕێگەیە کە بەر بەکۆمەڵ دەگرێت بۆ نامۆیی و لێکترازان و هەڵوەشاندنەوە، ناتوانرێت وەک ڕێسایەکی گشتی ئەخلاقی لێی بڕوانین، چونکە گەرچی هەڵس و کەوت و مامەڵەکردنەکەش ئەخلاقی و چاکە خوازانەیە، بەڵام بەهۆی ئەوەی فاکتەری دەرەکی و بەرژەوەندی تایبەتی و کەڵکی ماددی ئامادەگی هەیە ئەوکات لە ئاکاری گشتیش بەدەر دەبێت، بەدەربڕینێکی ڕوونتر ویستی چاکە دەبێت تەنها لە نێو خۆیدا چاک بێت، یان بە دەر بێت لە هەر جۆرە مەرجێکی دەرەکی، واتا ویستی چاکە خوازانە خۆی نابەستێتە هیچ هەل و مەرج و بارودۆخێکی تایبەتیەوە ویستی چاکە خوازی فەزیڵە هەر فەزیڵەیە ئەگەر باردۆخ هەرچۆنێک بێت ئەوە شتێکی ڕەگداکوتا و نەگۆڕە شیانی گۆڕان و دەستکاریکردنی نییە و دەبێت هەمیشە بەو چەشنە بێت، پەیوەست نابێت بەهیچ ئامانج و دۆخێکەوە، چاکە خوازیەکی ڕەها و بێمەرجە چاکەخوازیەکە لە نێو خۆیدا، چاکە خوازیەک نییە سەبارەت بەهیچ شتێکی تر. بۆیە دەبێت کردەی ئاکاری فەزیڵە نەک تەنها هەر تەبا و کۆک بێت لەگەڵ ئەرکدا، بەڵکو دەبێت لە پێناو خودی ئەرکدا ئەنجام بدرێت، چونکە ئەگەر ئەرک لە شقڵە پەتیەکەیدا دەرک نەکەین، ئەوا ڕەنگە ئارەزووی دەستخستنی چێژ و ئارەزوو بکەین، ئەم چەشنەش وا دەکات هەندێجار لەگەڵ ئەرکدا کۆکبێتەوە و هەندێجاریش نا کۆک و نا تەبا بێت، ئەمەش وا دەکات کردەکان نەتوانن ببنە ڕێسایەکی گشتی ئاکاری چونکە چاوگەکانیان هەندێ فاکتەری نا ئاکارین.
کەواتا مادام ئەرکی مرۆڤ ئەوەیە بە بێ مەرج پەیڕەوی لە یاسای ئاکار بکات، بیر لە بەرژەوەندی تایبەتی خۆی و بارودۆخەکان بۆ جێبەجێکردنی ئەرکەکەی ناکاتەوە. مرۆڤ، وەکو بونێکی ئاگامەند ویستی چاکەی هەیە و چاکەخوازیش بە ئەرکی خۆی دەزانێت، گرنگیش نییە چاکەکردن ببێتە مایەی ئازارو ناخۆشی، پێویستە مرۆڤ هەمیشە خۆی بەخاوەنی ئەو ئەرکە ئاکاریە بزانێت، وەکو چۆن سۆکرات لە پێناوی چاکە و فەزیڵەی گشتی و چەسپاندنی دادپەروەریدا ژیانی خۆی خستە مەترسیەوە و ڕۆح و جەستەی خۆی کردە خزمەتی باوەڕ و خزمەتی گشتیەوە، تاکە ئامانجیش لەم کردەیە بەجێگەیاندنی ئەرک و بەرپرسیارێتی خۆی بوو وەک مرۆڤێک کە ئەمەش ئەوپەڕی ئەرکگەریە، کە کرۆکی فەلسەفیانەی ئاکاریانەی کانتە.
بە گشتی دەتوانین بۆچوونی کانت لە سەر ئەرکگەری لە چوار خاڵدا دیاری بکەین:
یەکەم: مرۆڤ دەبێت هەمیشە پەیڕەوی لە یاسای ئاکاری بکات، کە هەمەکی و ڕەهایە.
دووەم: پەیڕەوی کردن لە یاسای ئاکاری، ئەرکی مرۆڤی ئاگامەندە.
سێیەم: مرۆڤ نابێت ببێتە ئامراز، بەڵکو ئامانج و کۆتایی کردە ئاکایەکانە.
چوارەم: مرۆڤ دەبێت خۆی خاوەنی یاسای هەمەکی دابنێ، چونکی خویەکی بەئاگامەندە). 4
دەربارەی ئازادی وەک پایەیەکی گرنگی نێو ئەخلاق
هەڵبەت ئازادی هاو شانی ئەرک و بەرپرسیارێتی یەکێک لە پایە گرنگ و پێویستیەکانی نێو ئەخلاقە، چونکە کارێکی نەکردەنی و ناپەسەندە، ئەگەر باس لە ئەخلاقی گەردوونی بکەین بە بێ ئاماژەدان و سەرنجدان بە چەمکی سەربەستی و باسکردنی پرسی ئازادی، ناکرێت مرۆڤێک باس لە ئەخلاق بکات ئەگەر خودی کەسەکە کەسێکی ئازاد و سەربەست نەبێت، هەرگیز نابێ مرۆڤێک کۆیلەی دەستی ڕێسا ئاینیەکان و بۆتە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکان بێت کەچی بێت باس لە پرسی ئەخلاق بکات، نەبووە و ناکرێت کە تاکێک گەردن و دەست و پێی بە زنجیر و کەلەپچە و قوفڵی ئاسنینی ڕێساکۆمەڵایەتیەکان و کەلتوور و نەریت ئاڵێنرا بێت کە چی باسی پرسی ئەخلاقیش بکات، کەوایە بۆ ئەوەی کردەیەک وەک ڕێسایەکی گشتی و گەردوونی وێنا بکەین دەبێت سەربەست و ئازاد و سەر بە خۆمان بین و کردەکانمان نەبێتە بەشێک لە ئەجێندا و داردەستی فاکتەرە دەرەکیەکان. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت تەنها ئەو مرۆڤانە دەتوانن کردەکانیان وەک کردەیەکی ئەخلاقی ناوزەند بکرێت کە تەوا و سەربەست ئازاد بن، نەک تەنها دەبێت سەربەخۆ و سەربەست بن، بەڵکو هاوکاتیش هەرکات هەرکردەیەک کە ئەنجامی دەدەن نابێت پشت بەهیچ هۆکارێکی دەرەکی ببەستێت، ئامانج تەنها چاکی کردەکە بێت تەواو ئازاد بێت لەهەر مەرامێکی تایبەتی.
وەک دەزانین کردەی ئەخلاقی پەیوەندی بە مرۆڤەوە هەیە، ڕوونە هەبووەکانی دی وەک ئاژەڵ خاوەنی ئەو کردە ئاکاریانە نیین چونکە بەدەرن لە هۆش و عەقڵ، ئەوەی ئاڕاستەیان دەکات یاسا سروشتیەکانە، نەک یاسا هۆشەکیەکان، بەڵام مرۆڤ وەک ئەوەی مرۆڤێکی خاوەن ویستێکی ئازادانە و سەربەستانەی خۆیەتی، ناکەوێتە ژێر کاریگەری یاسا سروشتیەکانەوە چونکە مرۆڤ بۆ خۆی خاوەنی ئاگاییە، هەموو ویستێکی چاکەش لە ناوەڕۆک بەدەرە و بەهای هەموو هەبوویەکی ئاگامەندە. لێرەوەیە کە کانت بۆ ئەوەی سەربەستی مسۆگەر بکات هەمیشە هەوڵی داوە لە ژێر دەسەڵاتی یاساکانی سرووشت مرۆڤ ڕزگار بکات، چونکی ئەگەر “خۆ؛ یان مرۆڤ هۆکارێکی دەرەکی یان هەر دەزگایەکی سروشتی کاری تێبکات ئەوا بە سەربەست و ئازاد دانانرێت و وەکو هەبووەکانی دی کە یاسا سرووشتیەکان ئاڕاستەیان دەکەن، ئەگەر گریمانی ئەم نموونەیە بکەین زیاتر درک بە ئاگامەندیی مرۆڤ دەکەین، سێوێک کە بەرهەمی دارسێوێکە ناتوانین بیبەستینەوە بە وویستی دارسێوەکەوە، بەڵکو ئەم کردەیە بە پێی یاسا سروشتیەکان ڕوو دەدەن، ئیتر زیاتر دەتوانین پەی بەوە ببەین تەنها مرۆڤە خاوەنی هۆش و ئاگاین و خاوەنی ویستن و سەربەستن، بەڵام باقی بوونەوەرکانی دی یاسا سروشتیەکان ئاڕاستەیان دەکات بەدەرن لە ویستێکی ئازادانە و سەربەستانە. هەر لەو سیاقەوە کانت بۆ قسەکردن لەسەر پرسی ئاکار وەک ڕەگەزێکی سەرەکی نێو پرسی ئەخلاق دەڵێت: (ئەگەر هەر هەبوویەک تەنها لە سایەی بیرۆکەی ئازادیدا بتوانێت ڕەفتار بکات، بەم هۆیەوە لە لایەنی کردەییەوە ، بوونەوەرێکی تەواو ئازادە)5.
بۆیە دەتوانین ئەوەمان بۆ ڕوون بێتەوە و لەوەش دڵنیا بینەوە کە ئازادی بابەتی بونەوەرە ژیرەکانە، چونکی بوونەوەری ژیر و سازو تەیار بە ویست تەنها کاتێک ڕەفتارەکانی ئەرێنی و باش دەبن کە ئازاد بن. بوونەوەری ژیر ئەقڵێکی کردەیی لە خۆ گرتووە، عەقڵێک کە سازو تەیار و ئامادەیە، بەهۆکاریەتیەک بەرانبەر بابەتەکانی، کە عەقڵێک کە هەست دەکات ئەوە دادوەرێکانێتی بەدەر لەوە هیچ بنەمایەک بۆ دادوەرێتی وەرناگرێت، دەنا ئەگەر لەدەرەو ڕا وەریان بگرێت، توانا هۆکاریەکانی بۆ پاڵنەری دەرەکی دەگۆڕێت، بۆیە پێویستە لەسەرمان کە بیرۆکەی ئازادی بخەینە پاڵ هەموو بوونەوەرێکی ژیری و خاوەن ویست، ئەوەی کە تەنها لە سایەی ئەم جۆره بیرکەیەدا دەتوانێت هەڵبکات و ڕەفتار بکات، چونکی لەم چەشنە هەبووەدا عەقڵێک وێنا دەکەین، کە عەقڵی کردەییە، واتا عەقڵێکی ساز و تەیار و ئاماددە کراو.
بە گشتی هەموو ئەو بەها و ڕێسایانەی کە کۆمەڵ و مرۆڤ بەڕێوە دەبەن سەرچاوەکەی لە حەزوو ئارەزوو وبەرژەوەندی تایبەتییەوە فۆرمەڵە بووە، جا هەر بەهایەکیش لە منداڵدانی حەزوو و بەرژوەندی کەسی و مەرجیەوە خوڵقا بێت ئەوا بەهاگەلێکی ناڕەسەن و نابەجێن و هەرگیز نابن بە یاسایەکی گشتی و هەرگیز فەزیڵە بەرهەم ناهێنن، هەرکاتێک پەیڕەوی لە بەها ئەخڵاقیەکان کرا دەبێت لە عەقڵ و هۆشەوە وەرگیرا بێت. لەمەوە تێدەگەین کە چاکە و خراپە و بەها کۆمەڵایەتییەکان کاتێک دەبن بە یاسایەکی گشتی ئەخلاقی کە هەڵقوڵاوی هۆش و عەقڵ بن. هەر ئەمەش وادەکات لە بەها ساختە و ناڕەسەن و بەرژەوەندی خوازەکان دوور بکەوێتەوە، ئیدی لێرەوە زیاتر پەی بەوە دەبەین کە ناکرێت بەها ئەخڵاقیەکان ڕەنگدانەوەی بەرژەوەندی تاکە کەسێک بن، بە پێچەوانەوە بەها ئەخلاقیەکان دەبێت گەردوونی بن و لە خزمەتی هەموواندا بن و بەرژەوەندی گشتی لە بەرچاو بگیرێت. هەموو ئەمەش دەبێت وەک ئەرکێکی سەرشانمان تەماشای بکەین واتا نەکردنی کردەیەک نابێت لە پێناو ڕەزامەندی خۆمان یان هێزێکی دی بێت یان ئەنجامدانی ببەستینەوە بە بەرژەوەندیەکی کەسیەوە ئیتر چ لە ترسی سزایەک بێت یان بەدەستهێنانی لایەنێکی دەرەکی بێت، بەڵکو هەرکردەیەکی ئەخڵاقی دەبێت وەک ئەرکێک و بەرپرسیاریەتیەک تەماشا بکەین، بۆ نموونە ئەگەر مامەڵەیەکی تەندروووست ئەنجام دەدەم لەگەڵ منداڵەکانمان یان دراوسێکانمان یان لە هەمبەر دەورو بەرەکانمان بۆ ئەوە نییە منداڵەکانم وەک باوکێکی میهرەبان وێنام بکەن وە یان دراوسێ و هاوڕێکانمان بە بەخشندە و چاکەکار ناومان بهێنن، بەڵکو دەبێت ئەمە وەک ئەرکێک و بەجێگەیاندنی بەرپرسیاریەتیەک لێی بڕاوانین، لەوە دەگەین کاتێک دەتوانین بە کردەیەک بڵێین باشە ئەگەر لەناو هەناوی خۆیدا باشەی هەڵگرتبێت. لەوپێودانگەوە دەتوانین زیاتر لەوە تێبگەین بڵێن بەها ئەخلاقیەکان دەبێت هەڵقوڵاوی بیر و هۆش و ئازادی سەربەستیانەی مرۆڤەکان بێت بەدەربێت لە هەر فشار و هۆکارێکی دەرەکی، واتا نابێت ئەگەر مرۆڤ چاکەیەکیش بکات بەڵام ئەگەر زۆری لێکرابێت یان لە ژێر کاریگەرێتی دەستگایەکی کۆمەڵایەتی و نەریتێکدا چاکە بکات ئەوا ناگاتە ئەوەی کە ئەو کەسە مرۆڤێکی چاکەکارە، دەبێت تاکەکان ئازادانە و سەربەخۆییانە کردەیەک ئەنجامبدات.
مرۆڤ هەمیشە دەبێت پەیڕەوی لە یاسای ئاکاری بکات، کە هەمەکی و ڕەهان بەو واتایەیی دووربکەوێتەوە لەو بەها ئەخڵاقیانەی کە کاتین و بەرهەمی شوێنێکی دیاری کراو و سنوردارن، وەپەیڕەکردن لە یاسای ئاکاری ئەرکی مرۆڤی ئاگامەندە، ئەوکات پەیڕەوکردن لەو بەها ئاکاریانە وەک ئەرکێک دەبێت پاڵپشتی بکرێت، ئەمەش بۆ خۆشگوزەرانی بەختەوەری مرۆڤە، مرۆڤ ئامانجی کۆتای کردە ئاکاریەکانە، مرۆڤ نابێت ببێتە ئامراز بۆ هیچ ئامانجێک، مرۆڤ دەبێت خۆی ببێتە چاوگەی یاساو ڕێسا ئەخلاقیەکان چونکە مرۆڤ بۆنەوەرێکی ئاگامەند و خودان هۆشە.
دوای ئەو هەموو ڕاستیانەی کە سەبارەت بە پرسی ئەخلاق خرانە ڕوو دەتوانین سانا تر ڕوونتر لەوە تێبگەین کە ئەو پرسە هەنووکەیەیی کە لە ئێستادا بە نێوی کاری خێرخوازیەوە ئەنجام دەدرێت، ئایا کردەکە لەکوێی پڕۆژەی ئەخلاقدایە، دوای ئەو تێگەیشتنەمان کە لە مەڕ ئەخلاق خرانە ڕوو، ئەوا بێ شک دەتوانین لەوە دڵنیا بینەوە ئەوەی ڕوودەدات گرفتی هەیە و یەکناگرێتەوە لەگەڵ پرسی ئاکار دا، ژ بەر کو ئەو کردانەی کە ئەو هەم و ڕەوت و دەزگایانەی بە نێوی کردەی خەیریەوە ئەنجامی دەدەن، لە ژێر ڕۆشنایی عەقڵدا ئەنجام نادرێت، بە یاریدەی کانتیش ئێمە لەوە دڵنیا بووینەوە هەرکردەیەک بەفلتەری هۆش و ئاگایدا گوزەر نەکات، ناتوانرێت وەک یاسایەکی گەردوونی پەسنی بکەین، بەڵکو بە پێچەوانەوە ئەوەی هەیە پشت دەبەستێت بە هەست و سۆز و ڕاکێشانی هەستەوەری مرۆڤەکان، هەمیشەش لەو کۆمەڵگایانەی کە ژیرێتی کەمتر ڕۆڵ دەگێڕێت، ئەوا سۆز و هەست زیاتر دەتوانن ئەسپی خۆیان تاو بدەن، ئەمەش پێچەوانەی ئەوەیە کە ئەخلاقی کانتیانە بانگەوازی بۆ دەکات و چاوەڕوانی لێدەکات، گەر واشبوو ئیتر کردەکان ئامانجدار خۆیان پیشان دەدەن و لە ژێر کاریگەری چەند پاڵنەرێکی دەرەکی کە خۆیان لە حەزو ئارەزوو و بەرژەوەندی و مەرامی کەسی دەبیننەوە و نمایش دەکرێن، ئەمەش بەهۆی ئەو پێوەرانەی کە بۆ ئەخلاق دانراوە هەر کردەیەک کە مەرجدار کرا ناتوانرێت وەک یاسایەکی گشتی ئاکاری بناسرێت، کردەکە کاتێک مەرجدار کرا تەنها سود و قازانجی بۆ دەزگا خەیریەکە هەیە و بەس، وەگەرنا گرفتێکی گەورە لە پێش مرۆڤایەتی درووست دەکات. گەرچی دەبێت کاری خێرخوازی لە بنەڕەتدا بۆ ئەوە بێت کە یەکسانی ئابوری و کۆمەڵایەتی بهێنێتە کایەوە، بەڵام لەم جۆرە کارانەدا گرفتی زۆرتر دروست دەبێت، نەک هێنانەدی یەکسانی. ئەوانەی پێویستیان بە هاوکاری دەستگیرۆیی هەیە بە هۆی پیشاندانی وێنەکانیان و بە لاواز نیشاندانیان لە پێش چاوی هەمووان، دەبێتە هۆی ئەوەی شوناس و کەسایەتیان هەپرون هەپرون ببێت و شکۆیان لەدەست بدەن. خۆی کردەیەکی لەو شێوەیە، گەرچی بە ڕووکەش چاکە و باشەی لێدەخوێنرێتەوە، بەڵام لە بنەڕەتدا، بە دەیان ڕەگەزی نا ئینسانی و نا ئەخڵاقی و شکاندنی نەمری و شکۆمەندی و خاپورکردنی شوناس و تیرۆرکەسایەتی بەدوای خۆیدا شین دەکات، ئەم کردانەش پێویستیان بەوەیە بەری پێ گیرێت و دەبێت دەستگیرۆییەکان ڕێکبخرێتەوە، سومعە و ناوبانگ و کەسایەتیان لە بەرچاو بگیرێت، بە شێوەیەکی نهێنی دوور لە چاوی کۆمەڵ و کامێرا ئەنجام بدرێت بۆ ئەوەی کەسایەتیان نەشکێت، بۆ مەگەر دەستگیرۆییەکە بۆ ڕزگار بوونیان نییە لەو ژیانە نالەبارەی کە تێی کەوتوون یان چارەنووس بۆی هێناون ! ئەی ئیدی تیرۆری کەسایەتیان لە پای چییە، لە کاتێکدا هەمووان ئەوە دەزانن کە تیرۆری کەسایەتی هەزارجار بە ئازارتر و بە سوێترە لە ترۆری جەستەیی، بەڵام لەهەمان دەمیشدا کەمینەیەکیش بە دی دەکرێن، کە کار بۆ پاراستنی شکۆی مرۆڤەکان دەکەن و بە هیچ شێوەیەک کار بۆ ئەو نامۆبوونەی کۆمەڵگا و مرۆڤەکان ناکەن، بە شاراوەیی و بە نهێنی کردەکان ئەنجام دەدەن، چونکی ئەمە جگە لەوەی ئەو مرۆڤەی کە پێویستی بەو دەستگیرۆیە بوو ڕزگاری دەبێت، هاوکات لە ژیان کردن لەگەڵ کۆمەڵیش بەردەوام دەبێت، لە کاتێکدا هاوشێوەی ئەم جۆرە کردەیانە شیانی پێزانینە، بەم کارەش هەمووان دەبنە یەک تیم، چونکە هەمووان کوڕی کۆمەڵگان و بەشێکی دانەبڕاون لێی. ئاشکراشە مرۆڤ وەک بونەوەرێکی ئەخلاقی و جڤاکی خودانی دوو جۆر لە هێزە ئەوانیش: (هێزی دەرەکی) و (هێزی ناوەکی)ن ، جۆری یەکەمیان کە هێزی دەرەکیە بریتین لە هەندێ ڕووداو ئازار و دڵتەنگی یان مردن و نەخۆشی و زیان ، بەڵام ئەمانە بە پێی مروری زەمەن بە ئەگەرێکی زۆرەوە قابیلی چارەسەر و ساڕێژبوونە، تەنانەت بە لەدەستدان هیچ شەرمەزاریەک بۆ خاوەنەکەی بە جێ ناهێڵێت، لانیکەم ئەگەر ئازارەکە چەند درێژ خایەن و بە سۆ بێت تاکو مردن لەگەڵتایە، لەگەڵ مردن ئەویش دەمرێت، بەڵام هێزێکی دیکە کە هێزی ناوەکیە، ئەمە پەیوەستە بە شکۆ و شوناسی تاکەکە خۆیەوە ئەم جۆرەیان لەگەڵ پێگەیاندن و دروستبوونی مرۆڤەوە لەگەڵیدا دەژێت تەنانەت ئەم جۆرەیان دوای مردنیش لەگەڵ ناوی کەسەکە ئاوێتە دەبێت، لەکاتێکدا ئەوەی لەم کارەدا بەکارە ئابڕو بەرانەیە، بۆیەپاراستنی ئەم جۆرەیان پارێزگاری کردن لێیان زۆر گرنگە و پێویستیەکی حەتمی و هەنووکەییە، چونکە پەیوەندی بە نەمرێتی مرۆڤەوە هەیە، ئەمیان بە پێچەوانەوە دوای مردنیش لەگەڵ مرۆڤەکان دەڕوات و یەخەیان بەرنادات، ئیتر لەو پێودانگەوە لەوە تێدەگەین بۆ ئەوەی خەمی مرۆڤێک لە کۆڵ بکەین دەبێت خەمی ئەوەش بخۆین کە چۆن ئەرکی سەرشانیان دەبێت ئاسان و سوک بکرێت، لە هەمان کاتیشدا دەبێت پارێزگاریان لێ بکرێت و بپارێزرێن، چونکە مرۆڤ چەق و سەنتەرە، خاوەنی ئاگایی و هۆشەکیە، هەر لە عەقڵیشەوە ئیلهام وەردەگرێت، پێچەوانەی هەبووەکانی تر، مادامەکی هەمووان هاوڕان کە مرۆڤ و چەق و سەنتەرە، ئەوا پارێزگارکردن و دەستپێوە گرتنیان دەبێتە ئەرکێکی گشتی، هەر بۆیە سەرجەم هەبووەکانی تر، بەدەرە لە هەموو پرنسیپ و بنەما ئینسانی و ئەخڵاقیەکان، ئێمە بە حوکمی ئەوەی بە تەنها ناژێین ناتوانین بە دەر لە کۆمەڵ، کارە ڕۆژانەیێەکانی خۆمان ڕاپەڕێنین ئەوا پارێزگاری کردن لە نەمری و شکۆمەندی مرۆڤەکان یەکێکە لە پێویستیەکان، دەبێت ئەو دەزگاو ڕەوتانەی کە دەستیان داوەتە ئەم جۆرە کارانە لەوە تێبگەن کە بەو شێوە لە وێنەگرتن و ڤیدێو بڵاو کردنەوەیان کارێکی تەواو قێزەون و ناڕەسەنانەیە، چونکی بەو پێودانگەی دەبێت هەمووان لە خزمەت سومعە و شوناسی تاکەکانەوە بن نەک بەو شێوه بۆ خۆ نمایشکردن و خۆ پێ گەیاندن ئەو جۆرە لە تایپەی کە پێویستی ناچاری کردوون، بکەن بەردەبازێک بۆ پەڕینەوە و گەشتن بە مەرامە تایبەتی و کەسیەکانی خۆیان، ئیتر ئەوە بڕاوەتە هەرکارێک لە ژێر کاریگەری هەردەزگایەک ئەنجام بدرێ، ئەوا بێشک نابێتە کردەیەکی ڕەسەن. بۆیە هەمیشە ئەم جۆرە لەو تایپ و ڕەوتانە، بەهیچ جۆرێک ڕەچاوی کەسایەتی و شوناس و هەرەسهێنانی مرۆڤەکانیان نەکردووە، بەڵکو تەنها ڕەچاوی ئەو ئەو پاڵنەرانە کراوە کە کراونەتە مەرج، بێگومان ئەمەش مانای ئەوە ناگەیەنێت کە ڕووحیەتی هاوکاری دەستپێوگرتنی مرۆڤەکان ڕەتبکرێتەوە، بە پێچەوانەوە ئەگەر کۆمەڵگای مرۆیی بە دوور بێت لەو ڕووحیەتی هاوکاریە ئەو جڤاک بەرە و لەت بوون و نامۆبوون و خۆ ویستی و خۆسەپێنی دەچێت، بە پێچەوانەوە مەرجە کردەی ئەخلاقی سنوری خۆویستی تێک بشکێنێت و هەنگاو بەرەو ئەودی ویستی بنێت، گەر وابوو ئەوجا مانا بۆ ژیان دەگەڕێتەوە و ئینسانیەت و مرۆڤایەتی بەرگێکی نوێی بە بەردا دەکرێت، کە ئەمەش ئەرک و بەرپرسیاریەتی مرۆڤە ئەم جۆرە ڕوحیەتە بۆ کۆمەڵ و دەوروبەرەکەی پەخش بکات، بەڵام بەبێ ئەوە دەستی هەبێت بۆ ناوزڕاندن و شێواندنی شوناس و کەسایەتی مرۆڤ، ئەوەی کە ڕەتدەکرێتەوە ئەوەیە کە ناکرێت لە ژێر هیچ بیانووویەک یان تەنانەت بە بیانووی بەدەستهێنانی ڕەزامەندی خوداو پیرۆزیەکانیش، نابێت دەست بۆ جۆرە کردارگەلێکی وەها ببرێت، کە لە ڕێگەیەوە کەسایەتی مرۆڤی پێ خەوش و لەکەدار بکرێت. ئەوەی لەسەرەوەش لە شیکردنەوەی ئەخلاقدا خرایە ڕوو ئامانج لە کردە ئەخلاقیەکە بۆ ئەوە نیە تاکو خۆمانی پێ نمایش بکەین و بڵێین ئەوە ئێمەین کە خێرخوازین، بەڵکو دەبێت هەرکردەیەک کە بە ئەنجام دەگەینرێت تایبەت بێت بە خۆمان و ناخی خۆمان، دەبێت بە دوور بێت لە هەر هۆکارێکی دەرەکی، هەرچەند لەوانەیە زۆر کەس دژی ئەو جۆرە لە ستایلی ئەو بەناو خێرخوازیەوە بووەستنەوە، کارەکانیان بە نە گونجاو نە شیاو بزانرێن، خودانی کردەکانیش زۆرجاریش گوێیان بەر ئەم جۆرە لە ڕەخنە کەوتووە، وە نەبێت لێی بێئاگا بن، بەڵام هەمیشە ئەو دەزگا و ڕێکخراو و کۆمەڵانە، وەڵامیان بۆ ڕەخنەکان ئەوەیە، کە ئەمان بە ئەرکێکی ئەخلاقی خۆیانی دەزانن بۆ ئەوان واتا مەبەست لە دەزگا خێریەکان، لە ڕوانگەو دیدی خۆیانەوە ئامانجیان خۆ پاڵەوانکردن و نواندن نییە، لە سەر حیسابی قوربانیەکان، بەڵکو بیانوویان ئەوەیە کە وەک ئەرکێکی ئەخڵاقی سەیر پرسەکە دەکەن نەک مەرام و مەبەستێکی تایبەتی، بەڵام دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگیرێت ئەو ئەرکەی کە باس دەکرێت تەنها بەس نیە بۆ ئەوەی ئەخلاق تەواو بکات، بەڵکو بۆ ئەوەی کردە ئەخلاقیەکان بگەنە شوێن و مەنزڵی خۆیان دەبێت هەردوو سووڕی ئازادی و شکۆداری تەواو بکەن، چونکە ئەو کارەی کە دەستیان پێوە دراوە بۆ دوو مەبەست ئەنجام دەدرێن کە ئەوانیش بریتین لەوەی کە پیشانی خەڵکی بدەن کە ئەوان چاوساخ و ڕێنیشاندەرن و پێویستە خەڵک چاویان لێبکات بەخشندە بن تاکو ببەخشن، دووەمیشیان دەڵێن ئامانج لەکردەکان بۆ ناو نییە بەڵکو بۆ بەدەستهێنانی ڕەزامەندی خودا و تموحی ژیانێکی ترە، ئێمە ئەگەر لە ڕێگەی خوێندنەوەکەی خۆشیانەوە ئەم پرسە بخەینە بەر شیکردنەوە ئەوا بە جوانی و بە ڕوونی ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت، کە کردەکان ناتوانن ببنە بەشێک لە ئەرک و ئازادی و شکۆمەندی، کە ئەم سێ چەمکە بنەماو ڕەگەزی سەرەکی مەنزومە ئەخلاقیەکەن، چونکە ئەوەمان بە ڕوونی لە سەرەتادا ڕوون کردەوە، کە هەر کردەیەک بۆ ئەوەی ببێتە یاسایەکی گشتی گەردوونی یان ئەخلاقی دەبێت بە دوور و داماڵراو بێت لە هەموو کردەیەکی مەرجدار، واتا نابێت لە ژێر کاریگەری دەزگایەک یان حەزو و ئارەزوویەک یان هەر پاڵنەرێک، کەوایە لەم ڕێگەیەوە دەتوانین ئەوە بسەلمێنین ئەو جۆرە لە کردەیە ناتوانێت نەمری و شکۆمەندی مەیسەر بکات، چونکی گرفتی لەگەڵ لە ئازادی و ئەرک و بەرپرسیارێتی هەیە، کە ئەمانەش لە هەر کردەیەکدا بوونیان نەبێت ئەوا بێ دوو دڵی کردەگەلێکی تەواو نا ئاکارین و خاڵین، چونکی ئەم کردانە ملکەچی و کۆیلایەتی بەرهەم دێنن. خودی دەزگاو ڕەوتە خەیریەکان کەوتونەتە ژێر کاریگەری دەرەکیەوە کار بۆ ئەجێندا و بەرنامەیەکی دەرەوەی خۆیان دەکەن، دوور لە ویستی ئازادانە و سەربەستانەی خۆیان، هەمان کاتیش کۆمەڵگایەکی شەکەت و لاواز و بێ کار و برسی و تاکگەلێکی بێ هەیبەت و شکێنراو بەرهەم دێنن، ئەم جۆرە لە شێوازە بێ ئەجێنداو بێ هۆکار نییە، هەمیشە ئامانج لە پشت ئەم جۆره کارانەوە دەست بەسەرداگرتنی بیرکردنەوەو هۆشی مرۆڤەکانە،بۆ ئەوەی بیرنەکەنەوە و نەتوانن دەستیان بە ڕاستیەکان بگات، خەونەکانیان دەکوژن هەمیشە مرۆڤ گەلێکی چاو لەدەست و ملکەچ و کۆیلە بەرهەم دێنن. بە واتایەکی تر بە لۆژیکی (بۆئەوەی دەست بەسەر عەقڵیەتی کۆمەڵدا بگیرێت دەبێت گیرفانیان خاڵی بێت) کار دەکەن، چونکە خاڵیبوونی گیرفان ڕاستەوخۆ خاڵیبوونی فکری لێدەکەوێتەوە و بە پێچەوانەشەوە ڕاستە. ئەم جۆرە لە تیپانە تەنها و تەنها بریتی نین لە کۆمەڵێک یان ڕەوتێکی ئاینی دیاریکراو بەڵکو لەسەر ئاستی دەسەڵات هێزە سیاسیە دینیەکان زیاتر زاڵ و بەدیکراون، کە ئەمەش دیارە ئامانج لێی بۆ ڕامکردنی کڕینی دەنگ و سەنگ و بیریانە.
لیستی سەرچاوەکان:
.1 ئیمانوێل کانت، بناغەدانانی مێتافیزیکی ئەخلاق، و: سۆران عومەر حمە، چاپ، ٢٠١٥- کوردوستان.
.2ئیمانوێل کانت، هەمان سەرچاوە لاپەڕە، لاپەڕە ٢٥
.3عەبدولڕەحمان بەدەوی، ئاکار لای کانت، و: سامان عەلی، چاپی ٢٠٢٠٫ – تاران.
.4 دکتۆر محەمەد کەمال، فەلسەفەی کانت، ساڵی چاپ ٢٠١٧-سلێمانی
.5 عبدولڕەحمان بەدەوی، سەرچاوەی پێشوو، لاپەڕە ١٢٣.
