نووسین: سوبحان حسێن
پیس بوونی ژینگە و گۆڕانكاریەكانی كەش و هەوا لە گرنگترین ئەو بابەتانەن كە زۆربەی وڵاتانی جیهانی سەرقاڵ كردووە و هەوڵەكان بۆ پارێزگاریكردن لە ژینگە و دۆزینەوەی ڕێگا چارەی زانستی و دۆستی ژینگە لەو بارەوە بەردەوامە. یەكێك لە هۆكارە سەرەكیەكانی پیس بوونی ژینگە و گۆڕانكاری لە كەش و هەواو بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی، دەردانی گازە پیسكەرەكانە بۆ ناو بەرگە هەوا، دوكەڵی ئۆتۆمبێل و مۆلیدەكانی دابینكردنی كارەبا سەرچاوەیەكی سەرەكین بۆ دەردانی ئەم گازانە. لەسەر ئاستی جیهان زیاتر لە (1.4) بلیۆن ئۆتۆمبێل هەیە كە زۆرینەی لە كیشوەری ئاسیایە و مەزەندە دەكرێت بۆ ساڵی (2035) ئەو ڕێژەیە بگاتە (2) بلیۆن چوون لە ئێستادا لە هەر دەقەیەكدا (2) ئۆتۆمبێلی نوێ دێنە سەرجادەكان. لە هەرێمی کوردستان نزیكەی (2) ملیۆن ئۆتۆمبێل تۆماركراون جگە لەو ژمارە زۆرەی ماتۆڕ و سەیارەی مۆدێل كۆن و بێ ڕەقەم كە هاوردە دەكرێن. هەروەها بەهۆی ئەوەی تا ئێستا لە هەرێمی كوردستان نەبوونی بەردەوامی كارەبای نیشتیمانی گرفتێكی سەرەكیە بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشایە پشت بە مۆڵیدەی پیشەسازی(مۆلیدەی ئەهلی) دەبەسترێت بۆ دابینكردنی كارەبا لە لایەن هاوڵاتیان بۆ ماڵان و بازاڕ و شوینە گشتیەكان كە هەریەكێك لەم دوو هۆكارە چ دوكەڵی ئۆتۆمبێل یا مۆلیدە كاریگەریەكی زۆر خراپیان لەسەر ژینگەو تەندروستی مرۆڤ هەیە.
لێرەدا بە جیاواز باس كاریگەریە ژینگەیی و تەندروستیەكانیان و ڕیگای كانی چارەسەكردنیان دەخەێنەڕوو.
- یەكەم:كاریگەری دوكەڵی ئۆتۆمبێل:
لە سنوری پاڕیزگای هەڵەبجە بەداخەوە بەهۆی نەبوونی ئاماری دروست كە دەگەڕیێتەوە بۆ ئەوەی تائێستا تابلۆی ئۆتۆمبێل بەناوی پارێزگاكەوە نیە ژمارەی ئۆتۆمبێل نەزانراوە و لەگەڵ سلێمانی هەژمار دەكرێت كە نزیكەی (650) هەزار ئۆتۆمبێل بوونیان هەیە، نەبوونی سەرچاوەی گشتی بۆ هاتووچۆ و خراپی كوالیتی بەنزین و گاز ڕێژەی دەردانی گازە مەترسیدارەكان بۆ ناو ژینگە زیاتر دەكات، لەو گازە مەترسیدارانە ((Nox,Co,Co2,Sox و چەندین گازی تر كە سەرچاوەی چەندین نەخۆشی ترسناكن بۆ مرۆڤ بەتایبەت بۆ ئەو كەسانەی كە لە شوێنە قەڕباڵغەكان و ناو بازاڕو شوێنەكانی چاككردنەوەی ئۆتۆمبێل كاردەكەن و كاتێكی زیاتر لەو شوێنانەدا دەمێننەوە.
- كاریگەی دوكەڵی ئۆتۆمبێل بۆ سەر ژینگە دەكەوێتە سەر چەند خاڵێك لەوانە:
- تێکڕای بڕی سوتەمەنی و بەکارهێنانی ڕۆژانەی ئۆتۆمبێلەکە لە ڕۆژیكدا.
- كوالیتی ئۆتۆمبێل و توانای مەكینەی ئۆتۆمبێلەكە.
- کوالێتی و پێکهاتەی جۆری سوتەمەنیەكە.
- بارودۆخی کەش و هەوا.
ئەمانە و چەند هۆكارێكی تریش ڕێژەو كاریگەری ئۆتۆمبێل لە پیسكردنی ژینگە دەخاتەڕوو.
دەبێت ئەوەش بزانین كە تێكڕای دەردانی گازی Co2 بەپێی بڕی سوتەمەنی بەكارهێنراو بۆ (1) لیتر بەنزین و گاز بەنزیكەی (2.3 بۆ 2.7 كگم) بۆ هەر لیترێك. ئەگەر ئەم ڕیژەیە بەپێ كیلۆمەتری ڕۆژانەو سەرفكردنی بڕی سوتەمەنی و ژمارەی ئۆتۆمبێل ئەژمار بكەین دەزانین ڕۆژانەو ساڵانە چەند لەم گازە زیان بەخشانە دەكەینە ناو بەرگە هەواوە كە لە ئێستادا ساڵانە نزیكەی (34) ملیۆن تۆن لەم گازە دەچێتە ناو بەرگە هەواوە و كە ئەمەش هۆكارە بۆ پیسبوونی هەوا كە هۆكارە بۆ لەناوچوونی چیانی زیاتر لە (90) هەزار كەس ساڵانە.
ئەگەر بە تەنها زیانی یەکێک لەو گازانە کە گازی کاربۆن مۆنۆکسایدە وەربگرین، زیانەکانی دووکەڵی ئۆتۆمبێلمان بو تەندروستی ئاشکرا دەبێت. کاربۆن مۆنۆکساید گازێکی بێ تام، بێ رەنگ و بێ بۆنە، ئەگەر کەسێک بۆ ماوەی شەش بۆ هەشت کاتژمێر 0.0035% گازەکە هەڵمژێت، ئەوا دووچاری نیشانەکانی سەرئێشە و گێژ بوون دەبێتەوە، خۆ ئەگەر رۆژانە ئەم گازە هەڵبمژرێت، ئەوا چەندین نەخۆشی درێژ خایەنی وەک نەخۆشی دڵ و بۆرییەکانی هەناسە، تێکچوونی و لاوازبوونی ماسوولکە و تێکچوونی گەدەی بە دواوە دەبێت.
یەكێكی تر لە گازەكان كە زیان بەخشن بەتایبەت بۆ تەندروستی گازی .No2
كە بەپێ توێژینەوەیەكی ئاژانسی ناسا ڕێژەی ئەم گازە لە هەرێمی كوردستاندا زیاد بووەو كاریگەری تەندروستی خراپی هەیە لەوانە دەبێتە هۆی شێرپەنجەی سییەكان و نەخۆشی دڵ و هەناسەدان بەتایبەت لە منداڵان و توشبووانی ڕەبۆدا.
لەبەر ئەوە چەند ڕینمایەكی پێویست بۆ خۆپاراستن لەم گازەو سەرجەم گازەكانی تر دەخەینەڕوو بەتایبەت بۆ كارمەندانی پۆلیسی هاتووچۆ و ئەو كەسانەی لەناو بازاڕو نزیك بە ترافیكەكان كاردەكەن و كاتێكی زیاتر دەمێننەوە.
- بەستنی ماسک لەسەر دەم و لووتیان بۆ ئەوەی لە كاتی هەناسەندا بەدوور بن لە هەڵمژینی ئەم گازە.
- دەستکێش لەدەست كردن بەتایبەت بۆ فیتەرەکان بۆ پاراستنیان لەزیانەکانی بەنزین و گازی ژەهراوی.
- ڕێكخستی كاتی چوونە دەرەوە بە تایبەت بۆ منداڵان و ئەو كەسانەی كە ڕۆژانە دەچنە ناو بازاڕ،وە پێوستە لە شوێنی كار كەمتر بێنە دەرەوە بۆ خۆپاراستن لە هەڵمژینی ئەم گازە پیسكەرە.
- ئاو خواردنەوە و شلەمەنیەکی زۆر ھۆکارە بۆ پاککردنەوەی ماددەی ژەھراوی لەناو لەش لەڕێگەی میزەوە بۆ کەم کردنەوەی ژەھراویی نیشتوو و کەڵەکەبوو.
ڕێگاكانی خۆپاراستن بە گشتی لە دوكەڵی ئۆتۆمبێل و كەكردنەوەی زیانەكان لەسەر ژینگەو تەندورستی:
یەكەم: لێخورینی كەم:- كەمترین لێخورین واتە كەمترین دەردان،بۆ ئەوەی كەمترین كات ئۆتۆمبێل بەكاربهێنن ئەم چەند هەنگاوە گرنگن جێبەجێ بكرێت.
1-بەكارهێنانی پاسكیل و بەپێ ڕێكردن و دوركەوتنەوە لەبەردەوامی بەكارهێنانی ئۆتۆمبێل بۆ چوونە بازاڕو سەر ئیشی ڕۆژانە.
2-بەكارهێنانی گواستنەوەی گشتی ئەگەر بەردەست بێت.
3-هاوبەشی كردن لە هاتووچۆ بەجۆرێك لەگەڵ كەسە نزیكەكان پێكەوە چوونە بازاڕ و شوێنەگشتیەكان.
4-ڕێكخستنی چوونە دەرەوە و كۆكردنەوەی چەند كارێك و ئەنجامدانیان لە یەك كاتتدا.
دووەم: لێخورین بە دانایی. كەمترین دەردراو و كەمترین خەرجی:-
1-بەردەوام صیانەكردن و چاككردنی كەمو كورتی ئۆتۆمبێلەكەت.
2-بەكارهێنانی ڕۆنی گونجاو بۆ ئۆتۆمبێل.
3-لەكاتی لێخورین ناكرێ پاڵەپەستۆ یا زیادكردن و كەمكردنی لەناكاو بۆسەر سكێتەری بەنزین و برێك،بەمەش بڕی بەكارهێنانی سوتەمەنی كەمترەو هەروەها سەلامەتی و تەمەنی بزوێنەری ئۆتۆمبێل زیاد دەكات.
سێیەم: بەكارهێنانی سوتەمەنی كوالیتی گونجاو بۆ ئۆتۆمبێل بە پێ جۆری بزوێنەر.
چوارەم: گەرمكردنی ئۆتۆمبێل: دور كەوتنەوە لە گەرمكردنی لە كاتی ئیش پێكردن بۆ كاتێكی زۆر كە ئەمە هۆكارێكە بۆ دەردانی گازی پیسكەری ژینگەو هەروەها بە فیڕۆدانی سوتەمەنی و خەرجی زۆر، هەوڵدان بۆ بەكارهێنانی ئۆتۆمبێلی كوالیتی بەرز كەپێوست بە گەرمكردن ناكات بە تایبەت لە وەرزی زستاندا.
پێنجەم: ئۆتۆمبێلی كارەبایی: یەكێك لەو داهێنانە میكانیكی و زانستیانەی كە دۆستی ژینگەیە وەك هەنگاوێك لە پێناو پاراستنی ژینگەو كەمكردنەوەی دەردراوە پیسكەرەكان بۆ ناو بەرگە هەواو و خۆگونجاندن لەگەڵ ئەو هەنگاوانەی لە پێناو كەمكردنەوەی پلەی گەرمی گۆی زەوی ((Global Warming دروستكردنی ئۆتۆمبێلی كارەبایە كە لە ئێستادا لە جیهاندا نزیكەی (18)ملیۆن ئۆتۆمبێل هەیە كە دەكاتە لە 2.2% كۆی ڕێژەی ئۆتۆمبێل لە جیهاندا.وە چەند جۆرێكی هەیە كە پشت دەبەستێت بەو بەشەی ئۆتۆمبێلەكە كە وزە وەردەگرێت بۆ ئیش پێكردنی وەك ( باتری ئۆتۆمبێل،مەكینەی ئۆتۆمبێل، جۆری هایبرید و هتد…..). ئەم جۆرە ئۆتۆمبێلە بە تەواوی دۆستی ژینگەیە چونكە سەرچاوەی وزەكەی كارەبایەو هیچ جۆرە سوتەمەنیەك بەكار ناهێنێت، بەمەش دەردانی گازی پیسكەری بۆ ناو هەوا نیە.
- دووەم:كاریگەری دوكەڵی مۆلیدەی پیشەسازی (مۆلیدەی ئەهلی كارەبا).
یەكێكی تر لەسەرچاوە پیسكەرەكانی ژینگە بەتایبەت هەوا كە هۆكارە بۆ دەردانی چەندین گازی پیسكەری ژینگەو لەو گازانەی دەبنە هۆی گەرم بوونی گۆی زەوی سەرچاوەكەی بوونی مۆلیدەی پیشەسازیە كە لەناو هەرێمی كوردستاندا زیاتر بەناوی مۆلیدەی ئەهلی كارەبایی ناو دەبرێت. كەئەمەش بەداخەوە وەك پێششتر باسمانكرد بەهۆی نەبوونی كارەبایی نیشتیمانی بەردەوام خەڵك پشت بەم جۆرە مۆلیدانە دەبەستێت كە بە گاز ئیش دەكەن. لە ناو سەنتەری پارێزگای هەڵەبجە بە فەڕمی (43) مۆلیدە بونیان هەیە و كە تواناكەیان جیاوازی هەیە لە (350kv -550kv) یە. جگە لە مۆلیدەی تایبەتی ماڵان و بازاڕو شوێنە تایبەتەكان. لە جیهاندا بۆیەكەم جار لە وڵاتی ئەڵمانیا دروستكرا لە ساڵی 1890 كە ئەوكات ژینگە وەك ئێستا پرسێكی گرنگ نەبوو و ئەتوانین بڵێین یاسایەك نەبوو باس لە ژینگە بكات.مۆلیدەی ئەهلی كارەبا سەرچاوەیەكی سەرەكیە بۆ دەردانی گازی (NOx و CO2,Co,PM) و جگە لەوەی ڕێژەیەكی زۆر كاربۆنیش دەخاتە هەواوە كە مەترسی گەورەن بۆ سەر تەندروستی مرۆڤ.
دەنكۆڵەی ورد كە لە ئەنجامی باش نەسوتانەوە دروست دەبێت كاتێك ئۆكسجینی پێویست نیە بۆ كاتی سوتان لە مەكینەی ئۆتۆمبێل و دەبێتە هۆی نەخۆشی بە تایبەت نەخۆشی سییەكان و ڕەبۆ. گازی نایترۆجین دایۆكسایدیش جگە لە زیانە تەندروستیەكانی دەبێتە هۆی وێرانكردنی سەوزەوات و چینی ئۆزۆن.
یاساو ڕینمایە ژینگەیەكان تایبەت بە دانانی مووەلیدەی ئەهلی كە لە لایەن دەستەی ژینگەوە بە ژمارە (3) ساڵی 2022 دەرچووێنراوە.
لەم ڕێنمایەدا كۆمەڵێك مەرج دانراوە بۆ دانانی مووەلیدەی ئەهلی كارەبا كە لە گەڕەكەكان دانراوە ئەوانیش بریتین لە:-
- شوێنی مۆلیدەكە تەرخان كراوبێت بۆ خزمەتگگوزاری نابێت لە شوێنی تەرخانكراو بۆ ڕووبەری سەوزایی دابنرێت.
- مۆلیدەكە كاتم بێت (بێدەنگ بێت).
- مۆلیدەكە پێویستە دوكەڵ نەكات.
- لەدەورووبەری مۆلیدەكە سەوزایی و دار بچێندرێت.
- نابێت ڕۆن و گازوایل لەسەر زەوی بڵاوبێتەوە.
- زەوی ژێر مۆلیدە و تانكی گازوایل كۆنكرێت بكرێت.
- نابێت ئاوەڕۆ بڕژێتە سەرزەوی و دروستكردنی ئاوەڕۆ بۆ سەر ئاوەڕۆی گشتی.
- دیواری شوێنی مۆلیدەكە بەبلۆك بكرێت و بە چیمەنتۆ لەبغ بكرێت.
- چارەسەركردنی پاشماوەكان لە ڕۆنی پیس و گازوایل بەمەبەستی پیسنەكردنی خاكەكە.
- هەڵواسینی تابلۆ لەسەر دیواری موەلیدەكە و ناوی گەڕەك و ناوی مۆلیدەكەو ژمارەی مۆڵەت و ژمارەی مۆبایلی ئیشپێكەر بنوسرێت.
لەئەگەری پابەندنەبوون خاون مۆیدە بە مەرج و ڕێنمایە ژینگەیەكانەوە كۆمەڵیك سزا دانراون كە لەلایەن فەرمانگەی ژینگەی پارێزگاكانەوە بەپێ جۆری سەرپێچیەكان دیاری دەكرێن لە پاش بەدواداچوونی تیمی پشكنین لە فەرمانگەكان. لێرە جۆری ئەو سزایانە دەخەینەڕوو بەپێ جۆری سەرپێچی خاوەن مۆلیدەكە.
1- ئەگەر سەوزایی نەبوو بڕی (300)هەزار دینار غرامە دەكرێت.
2- ئەگەر دەنگی بەرز بوو واتە (كاتم)نەبوو ئەوا (3)ملیۆن دینار غرامە دەكرێت.
3-ئەگەر مۆلیدەكە دوكەڵی هەبوو -(3)ملیۆن دینار غرامە دەكرێت.
4-ئەگەر زەوییەكە كۆنكرێت نەكرابوو- (500)هەزار دینار غرامە دەكرێت.
5-ئەگەر دیواری نەكردبێت – (500)هەزار دینار غرامە دەكرێت.
ئەگەر بمانەوێت بە شێوەیەكی لەكاریگەریەكانی مۆلیدەی ئەهلی لەسەر ژینگە بكۆڵینەوە پێویستە زانیاری تەواومان هەبێت لەسەر ئەم چەند خاڵە.
- توانای مۆلیدەكە بۆ دابینكردنی كارەبا بە (KV) چەندە؟
- سەعاتی كاركردنی مۆلیدەكە.
- جۆرو كوالیتی سوتەمەنی بەكارهێنراو.
- كاتی كاركردنی مۆلیدەكە بەپێی وەرزەكان. چونكە لە وەرزی هاویندا پەستانێكی زیاتر هەیە لەسەر مۆلیدەكان و بۆ هەر یەك كاتژمێر نزیكەی (10)لیتر زیاتر لەو گازە بەكاردێنێت كە هەمان مۆلیدە لە وەرزی زستاندا بەكاری دەهێنێت.
لێرەدا بەكورتی شیكاریەكی ئاسان دەكەین بۆ بڕو ڕێژەی ئەو سوتەمەنیەی مۆلیدەك بەكاری دەهێنێت ڕۆژانەو چەند لە گازە پیسكەرەكان دەكاتە ناو هەواوە.
بۆ نمونە :مۆلیدەیەكی (KV/500) لە وەرزی زستاندا لە ماوەی یەك كاتژمێردا نزیك بە (70) لیتر لە گاز سەرف دەكات. لە كاتێكدا بۆ (1) لیتر لە سوتانی گاز نزیكەی (2.8) كگم لە گازی دوانۆكسیدی كاربۆن دەكاتە ناو هەوا، دەزانین مۆلیدەیەك لە كاتژمێریركدا نزیكەی 70 لیتر/گاز * 2.8 كگم لە دوانۆكسیدی كاربۆن كەواتە: (196) كگم لە ماوەی یەك كاتژمێردا مۆلیدەیەك گازی دوانۆكسیدی كاربۆن دەكاتە ناو ژینگەوە. بە تێكڕای كاركردنی مۆلیدەكان لەم وەرزەدا نزیك بە (5 بۆ 6) كاتژمێرە لە ڕۆژێكدا. كە دەتوانین شیكاری بیركاریانە بۆ تەواوی گازەكان و بەپێ سەعاتی كاركردن و ڕێژەی ساڵانەی كۆی ئەو گازە پیسكەرانە ئەژمار بكرێت كە دەكرێنە ناو بەرگە هەواوە و كە هۆكارێكی سەرەكین لە گۆڕانكاریەكانی كەش و هەواو گەرم بوونی گۆی زەوی و هەروەها تەنك بوونی چینی ئۆزۆن.بۆیە پێویستە حكومەت لە ئێستادا وەك بەشێك لە بەرنامەی گشتی كۆنفڕانسی ژینگەیی و ڕێكەوتننامەی پاریس و لە چوارچێوەی پابەندیەكانی هەرێم و هەوڵدان بۆ گۆڕینی سەرچاوەی وزە بە وزە نوێبووەكان كار بكرێت لەسەر ئەو سەرچاونەی كە دۆستی ژینگەن بەتایبەت (ئاو.با،تیشكی خۆرو هتد…). بەمەش دەتوانین پارێزگاری لە سامانی سروشتی وڵات بكەین و هەروەها وزەمان دەست بكەوێت بە ڕێگایەك كە دۆستی ژینگەیی و نابێتە پیسكەروو دواجار زیانی تەندروستی و ژینگەیی هەبێت بۆمان.
- جۆری وزەی بەكارهاتوو: بە شێوەیەكی گشتی سەرچاوەی سەرەكی بەكارهێنانی سووتەمەنی بۆ مۆلیدەكان بریتیە لە گاز.
بەهاشتاگی
#پێکەوە_دەتوانین_ژینگە_و_ژیانمان_بپارێزین
لە چوارچێوەی پڕۆژەی (چاودێڕی و خستنەڕووی ڕەوشی ژینگە و بڵاوکردنەوەی هۆشیاری و بنیادنانی تواناکان) کەمپینێکی میدیای رێکخراوی ئازادبوون، کۆمەڵێک کار بە پاڵپشتی رۆژنامەنووسان و ناوەندەکانی راگەیاندن بەرهەم دەهێنیت، ئەم وتارە لەلایەن ژینگەپارێز(سوبحان حسێن) تایبەت بە پرۆژەکە ئامادەکراوە.
ئەم پرۆژەیە، لەلایەن رێکخراوی پردێک بۆ- UPP جێبەجێ دەکرێت، بەهاوبەشی لەگەڵ رێکخراوی ئازادبوون، بە پاڵپشتی دارایی یەکێتی ئەوروپا لە رێگەی UNDP و پرۆژەی .“HIWAR”,
