دارا ئەنوەر زۆراب
كۆمەڵناس
لەناو دونیای سۆسیۆلۆژی زیمیل کە بە ناوبانگترین سۆسیۆلوجیەكانی جێرمانە، تەنها ڕووداوەكان لە سۆسیۆلۆژیای زمیل ڕووداو گەلێكی كۆمەڵایەتی نین، بەڵكوو ئەوەی ڕوودەدات پەیوەندیدارە بە بونیادی عەقڵی ئێمەوە، بونیادی ڕوانینمان، بونیادی تێگەیشتمان بۆ ڕووداوەكان.
بۆیە هیچ كات لای زمیل تاك بونیادێكی سەربەخۆ نیە، وەك چۆن كۆمەڵگەش بونیادێكی سەربەخۆ نیە، هەمیشە ئاڵ و گۆڕییەك لەم نێوەندەدا هەیە، بەم شێوازەش ئاڵو گۆڕی نێوانیان هەیەو كاریگەر بەكترین.
هەرئەمەشە لە دیدگای زمیل ڕووداوەكان لەپەیوەندیدا بە ئێمەوە شیكار دەكات بۆ بونی هاوتابونی پەیوەندییەكان و كارتێكەرەكانی كردارو پەیوەندی پەروەردە بە ژیانی كۆمەڵایەتی، سیاسەت بە ڕەفتاری ئینسانی تا دەگاتە ئەوەی كە وجودی ئینسان شی دەكاتەوە لەژێر كارتێكەرەكانی سەرمایە بەتایبەت وجودی پارە و كارتێكەری پارە لای ئینسان.
بەڵام بەر لە هەموو ئەمانە بەر لەوەش قوڵ بینەوە لەناو شیكارەكانی زمیل لە پەیوەندی ڕووداوەكان بە عەقڵی ئێمەوە، پرسیاری گرنگ ئینسانەكانی ئێمە كێن؟ چۆن پەروەردەكراون؟ كام كۆمەڵگەو كامە جۆری ئینسانە بە ڕووداوەكان كاریگەرە؟ ئەگەر ڕووداوەكان نەبن ژیان بەردەوام دەبێت؟ كام جۆری ڕووداو كاریگەری لە بیرو هزرو عەقڵانیەتی ئێمە دروست دەكات ؟ ئامانجی ئێمە چی یە لە كاتی ڕووداوەكان؟
ڕەنگە وەڵامی بەشێك لەوپرسیارانە لەو دیدگا زمیلی یە دا بدۆزینەوە كە وجودی كۆمەڵگە لای زمیل وجودێكی كارلێكی و كاریگەرێتی و بەریەككەوتنە لە نێوان تاك و كۆمەڵگە، دواجار ئێمە وەك تاك دەبینەوە بە وجودی ئەو واقیعەی لە كۆمەڵگەدا هەیە، لەم ڕوانگەیەوە وەڵامی پرسیارەكانی ئینسانەكانی ئێمە كێن؟ بێگومان ئەو كۆمەڵە ئینسانگەلەیە یان تاكگەرەیە كە بەرهەمی واقیعی كۆمەڵگەكەن، كەواتە خودی كۆمەڵگە خۆی چیە؟ لێرەدا توش دەبین یاخود دەكەوینە بەردەم ڕامانێكی قوڵ بەتایبەت لەبەرامبەر ئەو كۆمەڵگەیانەی كە كێشەی كۆمەڵگەی بونیان هەیەو شوناسی كۆمەڵگەی نادیارە .
ئەمەش ڕێك دەمانباتەوە بۆ ئەو شیكارەی جۆرج هیبرمید لە كتێبی عەقڵ و خودو كۆمەڵگە كە ئاماژە بەوە دەكات سروشتی یە وجودی پەیوەندی كۆمەڵگەو تاك، بەڵام دۆخی ناسروشتی ئەوەیە تاك ببێتەوە بە عەبدی كۆمەڵگە، چونكە لە وجودی دۆخی عەبدی تاك بۆ كۆمەڵگە، خود ون دەبێت، بە واتا عەقڵانیەت و كردەی عەقڵانی وجودی نامێنێ .
كەواتە ئەو كاریگەرێتی ڕووداوەكان چین لەسەر تاكەكان یان كۆمەڵگەكان؟ لە دیدی زمێل هەموو ئەو شێوەیەیی كە ئێمە دەیدەین بە ڕووداوەكان بەرئەنجامی عەقڵی ئێمەیە، نەك بەر ئەنجامی وجودی ڕووداوەكان، لە غیابی عەقڵی دا ناتوانین یان مەعریفەی تێگەیشتنمان نیە بۆ ڕووداوەكان، بۆیە وەك بكەر كاریگەر دەبین، بەكاریگەر تێكراوێكی عەقڵانی نا بەڵكو كاریگەرتێكراوێكی سۆزداریانە، بۆ ڕووداوەكان.
كەواتە بەم تێگەیشتنە وجودی ئێمە یان خود یان تاك زۆر كاریگەرە بە ڕووداوەكان، بەشێكی بەرئەنجامی ئەو دۆخە ژیانكردنەی ئینسانە كە لە دۆخێكدایە بارودۆخی سیاسی وئابوری كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و كەلتوری و هونەری…هتد. ڕێگە نادات بە ئینسان دروست گەشە بكات.
بەشێكی پەیوەندارە بە نادروستی كەسێتی ئینسان لە ژێر هەژمونێكی نادروستی پەروەردەیی، بەجۆرێك حەزەكانی ڕێكخراوە بۆ حەزی ئیتراسی بەنمونە باسی بۆن و جۆرو ڕەنگی گوڵەكانی هۆڵەندای بۆ بكەی بە بەرامبە بە جەنگ و ترس و تۆقاندن و ئەوەی تەنانەت لە ئەفغانستان ڕوودادەت كاریگەرو كارتێكراوو دەبێت بەوەی ڕووداوەكانی دووەم .
ئەمەش ئەوە دەردەخات سەرباری دۆخی دواكەوتووی عەقڵی مەترسی یەكە ئینسان ملكەچ و شوێنكەوتە بێت بۆ ڕووداوە تراژیدییەكان، چێژ وەرگر بێت بە دۆخی تراژیدی بۆ دروستكردنی گۆڕانكاری لە ژیانی خودو كۆمەڵگەدا.
كەواتە لێرەوە دەتوانین لەو چەمكە سۆسیۆلۆژییە تێبگەین كە زمێل هێنایە ناو دونیای سۆسیۆلۆژی كە شێوەدانە بە هەموو شتێك، وەتێگەیشتنمانە بەوەی كە ئێمەش شێوەی دەكەین كە ناوزەدەی دەكات بە سۆسیۆلۆژیای شێوەیی.
كەواتە ئێمە لە بونیادی دروست بونی شێوەكان تێ بگەین لە ڕووداوەكان، تێ دەگەین لەوجودی تاك و كۆمەڵگەكان، بەبێ تێگەیشتن لە شێوەی گشتی ڕووداوەكان، قورسە یان مەحاڵە خوێندنەوە بۆ دۆخی سایكۆلۆژیاو بایەلۆژیای ئینسانەكان یان تاك كۆمەڵگەكان بكەین.
لێرەشدا ئەوە ڕوون دەبێتەوە، شێوەی ڕووداوەكان لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكان جیاوازە لەو شێوەیەیی لە كۆمەڵگە پێشكەوتووەكاندا هەیە، غیابی عەقڵی و كردەی سۆزداری كۆی ژیانی كۆمەڵگە دواكەووتووەكانی داگیر كردووە، بۆیە هەر ڕووداوێك بە هەموو ئاستەكانی تراژیدیابێت، یان كۆمێدیا، یانی ئەنتی تراژیدی بێت، لەكۆمەڵگە دواكەوتووەكان ئەو كاریگەرییەی دەبێت كە تاكەكانی شێوەی پێ دەبەخشن، بەڵام لە وجودی كۆمەڵگە پێشكەوتووەكان دۆخی ئیسقرائی و عەقڵانیەتەكەی پێچەوانەی كۆمەڵگە دواكەوتووەكانە، شێوەیەی ڕووداوەكان دەبینرێت وەك ئەوەی كە ڕوودەدات نەك وەك ئەوەی تاك و مەترسی تاكی دروست بكاتەوە ببنەوە بە بەشێك لەو ڕووداوانە.
ئەم شیكاریەش لە جیاكاری كۆمەڵایەتی بەرهەمی ناوازەی زمیل ئەوە دەخاتە ڕوو، بونی جیاكاری كۆمەڵایەتیش پەیوەنداری بە ڕووداوەوە هەیە، بەڵام ڕووداوی گرنگ چین ؟ لە زهنی ئێمەدا؟
بۆیە هەمیشە بایەخی ئێمە وەك تاك یان وجودی خودی تاكگەرێتی بۆ ڕووداوەكان گرنگە، چونكە ڕووداوەكان زۆركات وجودی ڕاستەقینەی ئینسانەكانمان بۆ دەردەخات، هەندێك ڕووداو هەیە ئینسان بچوك دەكاتەوە، هەندێك ڕووداو هەیە بەها بە ئینسان دەدات، هەندێك ڕووداو هەیە مەعدەنی تاك و كۆمەڵگەیەكت بۆ دەخاتە ڕوو.
بۆیە هەمیشە لە شیكارەكانی زیمێل شیكاری بۆ سۆسیۆلۆژیای ورد ئەوەی كە پێی دەوترێت مایكرۆ سۆسیۆلۆژیا كراوە، چونكە لەژیانی بكەرە كۆمەڵایەتیەكانەوە تێ گەیشتن زیاتر بۆ گشت دروست دەبێت وەك ئەوەی ڕوانینانی گشتی دا هەیە.
لەمەوە تێ دەگەین كە ڕووداوەكان لە كۆمەڵگە دواكەوتووەكان بە شیكاری مایكرۆسیۆسیۆلۆژیا، پێمان دەڵێت دۆخی ئینسانەكان چۆنە؟ عەقڵانین، یان سۆزدارین، یان ورژێنراون، ئەگەر دۆخێك ئینسان تیادا دروست كرابێت بێگومان دۆخی ئینسانەكان و ڕوانینەكان عەقڵانی دەبێت، ئەگەر ئینسانەكانی ناجێگیرییان هەبێت وە كێشەی ئینسانی بون و نادروستی پەروەردەیی هەبێت ئەوا دۆخی ئینسانەكانی سۆزدارین، لەمە ترسناكتر ئینسانەكان بە بونی ڕووداوەكان بورژێنرێت، وەك ئەوەی لە ئەفغانستان ڕوودات و ورژاندنەكەی لە كوردستان دەبینرێت، كە هەندێك لە غیابی عەقڵی یان كەم ئەزمونی هەپی دەبن بە ڕووداوەكان، بەشێوازێك بە بەشێك لە كرداری خۆیانیان دەبینن بەتایبەت لە كرداری حیزبە ئیسلامییەكان .
كەواتە زمێل ئاسا ڕووداوەكان لە پەیوەندی بە عەقڵی ئێمەوە، ڕووداو گەلێكن بۆ تێگەیشتن لە وجودی عەقڵیمان بەر لەهەرشتێك . كارەسات لە غیابی عەقڵانی دا وڕژێنەر بین بەوەی ڕوودەدات لە ناو بینینی ئێمە بۆ ڕووداوەكان.
بۆیە هەمیشە ئەم تێگەیشتنە زمیلیە ڕووداو هەم دروستكەرو هەم وێرانكەرە، ئەوەی كە دەمانكاتە سەر ئاستایەكی دروستكاری تێگەیشتنە عەقڵانیەكانی ئێمەیە بۆ ڕووداوەكان، نەك دۆخە وڕژێنراوەكەی كە خودێكی قوربانی ڕەنگە ببێتە دروست كەری گشتایەكی گشتی لە دۆخی ورژێنراو، كە ئەركی عەقڵانیەت ئەوەیە بەسەر وروژاندندا زاڵ بێت، لەپێناو دروستكردنی گشتایەكی گشتی عەقڵانی بۆ كاریگەری ڕووداوەكان
