عومەری خەتات
کۆمەڵگەی ئێــمە پڕیــەتی لە کارەســاتی گەورە، دەســەڵاتێکی دز و سـەرکوتگەر، لەشکەرێکی گەورە لە بێکاری، هەژارییەکی زۆر، ڕەشــبینیــەکی گەورەی کۆمەڵایەتی، گەورەبوونی جیــاوازییە چیـــنایەتیەکان، سەرکوتی سیاسی و کۆمەڵایەتی، هەڕەشەکانی ڕژێمەکانی دەوروبەر و زۆر بەدبەختی تر تەنگی بە خەڵکی کوردســتان هەڵچنیــووە، ئەوەی جێــگەی تێـــڕامانە ئەوەیە کە ئەم کێشـــە گەورە کۆمەڵایەتــیانە کە پەیوەندی ڕاســتەوخۆی بە ژیــان و ئازادی خەڵکی کوردســانەوە هەیە کەمترین هەژاندنیــان دروست کردووە! بەڵام تەنوورەیەکی ئاســایی کەمێ ســەروو ئەژنۆ، چاو و گوێی گەورە و بچووك، ژن و پیـــاو، ئیسلامی و عەلمانی، میدیـــای ڕەسمی و حزبی قۆڵاغ دەکـــات و تۆڕە کۆمەڵایەتیــەکان پڕ دەبــن لە گوتـاری هەڕەشە و سووکایەتی و جنێودان و لێرەشــەوە ناتــالیا دەبێــتە ڕەمزی سووکایەتی کردن بە “کولتوری کۆمەڵایەتیمــان”! ناچــار ئەویش لە ترسی ئەو “خـــەتا” گەورەیەی کە لە دەرکەوتنی کەمێك ڕووتی جەســتەی کردوویەتی بە پەیــامێك داوای لێبوردن ده‌کات. شــار وردە وردە خامۆش دەبێــتەوە و دەچێــتەوە ناو خەوە ورچانەکەی خۆی و لە چاوەڕوانی شۆکێکی دیكه‌دا، درزی نــێوان سنگی خانمێکی تر یان فەتحەی تەنوورەی”بێ ئەدەب”ێكی تر، تا لە خــەو هەڵیســێنێتەوە!
چی وا دەکات مەسەلە چارەنووســسازەکان کەمتریــن پەرچەکردار لە ناو خەڵکــدا دروست بکــات، بەڵام بەشــێك لە جەســتەی ڕووت ئەو هەموو هەڵڵا کۆمەڵایەتیــە بنــێتەوە؟ بۆچی جلوبەرگی ژنـان و کچانی کوردســتانی دەیەی حەفتـــاکان، بە تایــبەتی کچانی زانکۆی ســلێمانی، کە بە شێکیــان بە مینی ژووپه‌وه بە بازاڕەکانی سلێمانیدا و لە ناو زانکۆدا بەدەردەکەوتن، هیــچ کاردانەوە و هەڵڵایەکی لە ئاستی کۆمەڵایەتیــدا بە شوێن خۆیــدا نەدەهێـــنا!؟ ئەو گۆڕانکارییــانە چی بوون کە مینی ژووپی کردە جلوبەرگێکی ئاســایی حەفتاکانی ســەدەی بیســت، بەڵام لە ســەرەتای سەدەی بیســت و یەکدا بووە هەڕەشــە بۆ کولتوری کۆمەڵایەتی کوردی و لە ئاستێکی فراواندا بە لەعنەت کرا؟ لە کۆتایشــدا، کێــن ئەوانــەی فۆرمی جەســتەی ژن شێوەگیر دەکەن و نایانەوێت لەو قاڵبــە تەقلیدییە دەربچێــت کە ئاییــن و نەریتی خێــڵ دیارییان کردووە؟
لێرەدا مەبەسـت لە جەســتە، جەســتەی بایۆلۆژی نییــە، چونکە جەســتەی بایۆلۆژی دەمێــکە جێگەی خۆی چۆڵ کردووە بۆ جەســتەیەکی تر کە بە جەســتەی فەرهەنگی دەناسرێت، واتە وەك میشێل فووکۆ دەڵێ جەســتە دەقێکە و فەرهەنگ دەینووســێتەوە. ژن لەم سیاقەدا خاوەنی خۆی و جەســتەی خۆی نیــیە، بەڵکوو بوویەکی شەهوانیە و دەبێــت کۆنترۆڵ بکرێت!
جلوبەرگ وەك هێما
پۆشــینی جلوبەرگ مانایەکی هیێمایی و کۆمەڵایەتی گەورەی هەیە، جلوبەرگ ڕوخسـاری جەســتە هەڵدگرێت و هەردووکیشــیان بەیەکەوە شــوناس دەدەنە خود.
هیـــچ کەس بە جلوبەرگەوە لە دایك نابێــت و بە جلوبەرگیشــەوە ناخرێــتە ژێر خاك. تەنــانەت بەپێی دیــدگای ئاییــنەکانیش، مرۆڤ بە ڕووتی دەچــێتەوە بەردەم خوداوەند! ئەگەرچی ئێــمە لە ئێســتادا و لە پرسی تەنوورەکەی خاتوونێکدا لەبەردەم پرسیــاری “ڕووتبوونەوە”دا نیــن. ڕووتبوونەوە بە کورتی یانی نەپۆشــینی جل وبەرگ. رووتێــتیی حاڵەتێکی ئاســایی مرۆڤ بووە پێش داهێنانی پۆشـــاك. لە ئێســتادا کەم کەس هەیە لەبەرچاوی ئەویدی خۆی ڕووت بکاتەوە. ئەگەرچی زۆر دەمێــك نیــیە لە هەندێ لە وڵاتانی رۆژئاوا لە لایەن هەندێ گروپەوە گەڕانەوەیەك هەیە بۆ ڕووتێــتیی، ئەم گروپــانە خۆیــان وەك ڕەوتێکی “سروشت گەرا” پێــناسە دەکەن. (بزووتنەوەیەک بۆ گەڕانەوە بۆ سروشتی مرۆڤ و دەرچوون لە قاڵبە ساخــتەکانی کۆمەڵگەی مۆدێرنی ســەرمایەدارانە). ڕووتێــتیی لەم نێوکۆییەدا، پەرچەکردار و دژایەتیــەکە بەرامبەر بە جلوبەرگ وەك هێما و ڕەمــزی جیاوازیە چینــایەتیەکان و گەڕانەوەیە بۆ “سروشتیبوون”ێكی مرۆڤ کە جلوبەرگ لەناوی بردووە!
جلوبەرگ بە تەنهــا چنراوێك نــیە لە قوماش و دیزاین، بەڵکو هەڵگری زمانێکی ئەنترۆپۆلۆژی و کۆمەڵێك هێما و رەمزە کە ڕاســتەوخۆ گرێیــــان خواردۆتەوە بە فەرهەنگی شیــاو و نەشیــاوی کۆمەڵایەتیەوە، وێــنەیەکی چڕکراوەیە لە پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکان لە بڕگەیەکی مێژووی خۆیــاندا. لەم نێوەدا پرســیار لەســەر تەنوورەکەی ناتالیــاکان نیــە، بەڵکو لەسەر ئەو گۆشــتە سپیــیەیە کە لە ژێر تەنوورەکەدا بە ئازادی دەردەکەوێت و دەبێــتە هەڕەشە بۆ کۆمەڵێك کۆدی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی ئەو بەشەی کۆمەڵگە کە لە ئازادی جەســتەدا فەنای خۆیان دەبیــننەوە!
چەندە جەســتە فەرهەنگە، لە گەڵیشــیدا جلوبەرگ دەبێــتە فەرهەنگ و لە ڕێی ئەوەوە نەك هەر حوکم بەســەر جەســتەدا دەدرێت، بەڵکو خۆشی دەبێــتەوە ئامرازێکی کۆنترۆڵی جەســتەش. لەم تێڕوانیــنەدا جلوبەرگ وەزیفە ماددیەکانی خۆی لە دەست دەدات و دەبێــتە زمــان و گوتارێکی فەرهەنگە جیاوازەکانی کۆمەڵگە. چۆن جلوبەرگی داعشــیەکان تەنهــا جلوبەرگێك نیــیە لە خۆیـــدا، بەڵکو هەڵگری کۆمەڵێك کۆدی فەرهەنگییە، بە هەمان شێوەش جلوبەرگی ناتالیــکان هێمایەکە بۆ فەرهەنگێكی تر کە دژی فەرهەنگی باوە! ئەوە جلوبەرگێکی نامۆ و سەرسوڕهێــنەر نیــیە کە ناتالیــاکان لەبەری دەکەن، بەڵکو ئەوان فەرهەنگێــك دەپۆشــن کە بەقەوڵی کۆنەپەرستیی ناو کۆمەڵگە هی “ئێـــمە” نیــە و نامۆیە بە “عادات و کولتوورمان”. تەنوورە کورتەکە چەندە پێناسەیەکە بۆ ستاتیکای جەســتەیەکی تــاك کە بە داخەوە خودی ناتالیاکان وا لێی ناڕوانن، چونکە جەســتەی ناتالیاکانیش جەســتەیەکی ئازاد نیــیە و بە ئازادیش ناپۆشێت تا ئازادانە مامەڵەی لەگەڵدا بکات، بەڵکو هەروەکو دژەکەی لێی دەڕوانێت، بە مانـــایەك جەســتە لای ناتالیاکان و دژە ناتالیەکان خاڵی دەکرێــتەوە لە هەموو رەهەندەکانی و تەنهــا لایەنە سێکسی و هەستدبزوێــنیەکەی دەبێــتە ناوەند و چەق، هەربۆیــە دواتریش پێی وایە خەتایەکی کردووە و لە نۆرمە گشتییە باوەکە دەرچووە، بۆیە پەنا دەبــاتە بەر داوای لێبوردن!
جلوبەرگ لە نێــوان دوو زەمەنی کولتوریی یەك کۆمەڵگەدا!
ئەگەر مینــی ژووپ و ســتایلی جلوبەرگی مۆدێرن، یەکێك بووە لە ســیماکانی جلوبەرگی ژنـــانی دەیەی حەفتـــاکانی سەدەی پێشوو لە تەواوی عێــراقدا بە کوردســتانیشــەو، ئەوا حیجــاب و جلوبەرگی درێژ و قورس و “موحتەشەم” ســیمای دیــاری کۆمەڵگەی ئێســتای عێراقە بە کوردســتانیشــەوە! هەڵبەتە فاکتەری زۆر هەن بۆ ئەم گۆڕانکاریـیـانە، نوشوستی ئابووریی دەیەی هەشتاکان، جەنگە یەك لەدوای یەکەکان، گەمارۆی ئابووری، کەمپینی ئیمانیی بەعس لە دەیەی نەوەدەکان لە ناوەڕاست و خوارووی عێراقدا و دەسەڵاتداریی بزووتنەوە ناسیونالیستیەکان لە دوای بەهاری ١٩٩١ ەوە، هاوکاتی گەشــەی ئیسلامی ســیاسی بە هاوکاری و کۆمەكی دەوڵەتــانی ناوچەکە هەندێکن لە هۆکارەکان، لە پاڵ نەبوونی بزووتنەوەیەکی چەپ و سۆسیالستیدا کە کاری کۆمەڵایەتی بکات نەك تەنهــا بۆ دەسەڵات هەوڵ بدات، کاری کردە ســـەر پاشەکشێی فەرهەنگی کۆمەڵایەتی بە گشــتی و دابەزینی پێگەی ژنان بە تایــبەتی. لەم سیاقەدا گوتاری ناسیونالیستی و گوتاری ئیسلامی ڕۆڵێکی تەواو ڕوخــێنەرانەیان هەیە لە پرسی ئازادیەکانی ژنــان و دابەزاندنی ئیعتیبــاری کۆمەڵایەتیــاندا. زیادبوونی قەتڵی نامووسی لە کوردســتان لە پاش راپەڕیــنەوە بە پێشـڕەویی حزبە ناسیونالیستی و ئیسلامیەکان، لە پاڵ نەمــانی فرسەتەکانی کار و بەدەســتهێــنانی ئابووری سەربەخۆ بۆ ژنــان (ئابووری سەربەخۆ، مەرجێکی بنەڕەتییە بۆ ڕزگاری ژنـــان)، کارە خێرخوازەکانی ڕێکخراوە ئیسلامیەکان و قۆســتنەوەی باری هەژاری خەڵك و بەمەش پەلهاویشــتن و هەژموونی مێدیـایی و کۆمەڵایەتیــان لە ناو کۆمەڵگەدا، دیســان هەندێکن لەو هۆکارانەی کە فەرهەنگی گشــتی کۆمەڵگەی کوردی پاشخست و یەکەم قوربانیــەکانی ئەم پاشکەوتنە فەرهەنگییــەش ژنــانی کوردســتانن.
لەم نێوەدا بە تایــبەتی گوتــاری ئیسلامی ڕێکخراو و حزبە ئیســلامیەکان ڕۆڵێکی گەورە دەبیــنن لە دژایەتی کردنی فەرهەنگی مۆدێرن و هەوڵی جێخسـتنی ڕەفتـار و فەرهەنگی ئیسلامی خۆیان. ئەوان وەك بونیــادی سیاسی و کۆمەڵایەتیــان ـ لە دەســەڵاتدا بوون یان لە دەرەوەـ هیــچکات توخنی کێشــە ئابووری و کۆمەڵایەتیەکان نەکەوتوون، بەڵکو تەواوی کاریــان لە جوغزێکی تەنگی بیــنای ســەرەوە و فەرهەنگی کۆمەڵایەتیــدا قەتیس دەبێــت! لای ئیســلامیەکان کێشمەکێشە کۆمەڵایەتی و چیــنایەتیەکان بە ئاقارێکی تردا گوزەر دەکات و دەگۆڕدرێت بۆ شەڕی ئایدیۆلۆژیــا و فەرهەنگ، دژایەتی له‌گه‌ڵ تێکەڵاوبوونی ژن و پیــاو، لەگەڵ خۆشی و شادی، لەگەڵ جل وبەرگی مۆدێرن و بە تایــبەتی جلوبەرگی ژنانــە، مۆدێل و ســتایلی قژبڕین و گۆرانی و مۆســیقا.
کێ جەســتەی ژن فۆرمڕێژ دەکات؟
لە دێرزەمانەوە فەرهەنگ جەســتەی مۆڵ کردووە. لە هەر کۆمەڵگە و زەمەنێکدا جەســتە دەخرێتە ژێر “ڕاستکردنەوە”وە بۆ ئەوەی بگونجێت لەگەڵ ئەو بەهاو نەریــتانەی کە پێشتر لە کۆمەڵگەدا بڕیاریان لەسەر دراوە.
لە کوردســتان جەســتەی ژن، وەك هەر کۆمەڵگەیەکی شەرقی چەپێــنراو و تێــر بە کۆد و نەریت و ڕیتــواڵی خێــڵ و کولتووری ئــایینی، لە قاڵب دراوە و ڕۆژانەش لە لایەن سـیستەمە کۆمەڵایەتیەکانەوە، دەســەڵات، پۆلیس و دادگا، پەروەردە و خوێندنگاکان، خێــزان، شەقام، مزگەوتەکان، چایخانەکان، تۆڕە کۆمەڵایەتیــەکان، کۆڕوکۆمەڵە فەرهەنگی و سیاسیەکانەوە لە هەوڵــدان بۆ هێشــتنەوەی فۆرمی بـــاو و کێشــانی سنوورەکانی “ڕێپێــدان و ڕێپێــنەدان”ی ئەم جەســتەیە! بەڵام ئەم جەســتەیە بە دیاریکراوی لەم چەند ســاڵەی دواییـــدا لە نێوان دوو گوتــاردا گیری کردووە، گوتـــارێكی نوێ کە بەرهەمی پەیوەندیەکانی سەرمایەداریی نوێیـە کە هاتۆتە کوردســتان و لە بەرامبەریدا دژەگوتــارێکی تەقلیدی کە بەرهەمی پەیوەندیەکانی خێڵ و دیــدگا ئایــینیەکانە کە کۆنــن و پێویسـتە جێی خۆیان چۆڵ بکــەن و خۆیــان بپێچـــنەوە.
شارەکانی ئێمە لەم ساڵانەی دوايـــیدا کراونەتەوە بە ڕووی ئابووریەکی ئازاد و نیولیبراڵدا بە هەموو پەیوەندیــیە کاڵایی و فەرهەنگیــیەکانیەوە، بەڵام لە گەڵیشــیدا پەیوەندییە کۆمەڵایەتیە خێڵەکی و ئایــینیــەکانیش ئامادەییەکی گەورە و مێژوویی و ڕەگێکی درێژتریان تێــیدا هەیە. هەڵڵا دروستکردنی تەنوورەکەی ناتالیــا لێرەدایە، لە نێــوان ئەم دوانەدا : ” نەریت و مۆدێرنە”!
لە روانگەی پەیوەندیەکانی خێڵ و تەنــانەت ئابووریی بچووكیشـــەوە، جەســتەی ژن دەبەسترێتەوە بە زەویەوە، زەویەك کە سنوور و ڕێگری نیە. هەر بەم مانایە جەستەی ژن دەبێــتە جەستەی کۆمەڵ و جەستەی زەوی و تەنانەت جەســتەی سروشتیش، بۆیە دەبێــت ئەم جەســتەیە لە دەستدرێژیەکان بپارێزرێت! لەم تێڕوانیــنە نەریتیەدا ئەوە ژن نیە خاوەنی جەستەی سەربەخۆی خۆیەتی، ژن پووشـــێك نیــە بە ئاسـانی “بـــا” بیبـات، بەڵکو ڕەگێکی قوڵی لەگەڵ ئەو تێڕوانیـنەی سەرەوەدا هەیە و، بە جۆرێكیش فۆرم کراوە کە بووەتە بەشـــێك لە جەستەی خێڵ و جەســتەی عەشرەت و پێناسەکەی لەو بونیادە گەورەیەدا مانا پەیدا دەکات. کاتێکیش ئەم جەســتەیە یاخی بوو لە جەستە گەورەکەی خێڵ ئەوە دەبێــتە جەستەیەکی یاخی، سەرکێش، پیس، هەڵگەڕاوە و لە بەرامبەریدا هەڵمەتی ناشیرینکردن و سوککردن و سزادان و تا ئا ئاستی لە ناوبردن لای خێڵی گەورە، “کۆمەڵگە”، دەبێــتە کارێکی سروشتی ومەشروع! بۆ پەیوەندیــە خێــڵەکی و ئایــینیەکان، ئەوە تەنهــا هەڕەشە و گوڕەشە و سوکایەتیپێکردن و ناشیرینکردنە دەتوانێت زەمانەتی مانەوە و دووبارە بەرهەمهێــنانەوەی پەیوەندیــە داخراوەکانی خۆیان بکاتەوە.
بەڵام ئێســتا ئەم جەســتە نەریتکردە لە لایەن جەســتەیەکی مۆدێرنترەوە کە “مەرج نیــە ئازادیخواز بێت” دەکەوێــتە بەر هەڕەشەوە. ناتالیــاکان، ئەو هەڕەشــەیەن و هاتوون و دەیانەوێت ئەم وێــنە کۆنەخوازە لە جەستەی ژنی “کۆن” کە نامۆدەیە، رووش و ناشیرینە، وەلابنێــن و وێـنەی جەستەیکی تر کە پڕیەتی لە فەردانیــەت، ئەنانیەت و سەربەخۆبوون و سەربەخۆ لە پەیوەندیەکانی ئایین و خێڵ نمایش بکەن!. هەر لێرەشەوەیە جنێو و دروستکردنی تۆمەتی ئەخلاقی و سوکایەتی بە ناتالیــاکان لە لایەن گوتــاری ئیسلامی وەك هەڵگری کۆنەپارێزترین کولتوری دژە ژن لەگەڵ پیاوسالارییەکی ڕیشەدار کە سەریان لەو پەیوەندیە نەریتییانەوە هێــناوەتە دەرەوە دەکەونە دژایەتی قورسەوە و سەنگەر دەگرن!.
تێڕوانین بۆ جەسـتەی ژن وەك جەســتەیەکی سێکسیی ڕووت، ئەو کاتە نەبوو کە حــەوا “تەحەدا”ی خودای کرد و ئادەمی هەڵخەڵەتــاند تا لە بەری درەخــتی مەعریفە بخــۆن، بەڵکو ئەو کاتە بوو کە حـەوا عوزری بۆ خودا هێــنایەوە و خۆی بە خەتــابار زانی لەو کارەی کردوویەتی! عوزرەکەی ناتالیاش وەك دۆخێکی سروشتی دەچێــتەوە سەر هەمان ڕێچکەی چەوسانەوەی هەزاران ســاڵە کە بە حەوا دەستیپێکرد! جیــاوازییەك کە هەیە لە نێــوان حــەوا و ناتالیــادا ئەوەیە کە لە دۆخی حــەوادا خودایەك ئامادەبوو لێبووردن بکات، بەڵام بۆ ناتــالیا، ئەو خودایەش ئامادەیی نیــیە، بۆیــە داوای لێبووردنەکەشی دادی نادات.
