یەک سەرنج بۆ دوو وتاری سەرنجڕاکێش
عومەر محەمەد (ئەندامی بۆردی رێکخراوی ئازادبوون)
لەم هەفتەیەدا دوو ووتاری بەبەهاو پڕ زانیاریم دەربارەی عێراق و کوردستان خوێندەوە، ووتاری یەکەم لەلایەن کاک تەحسین قادر لە ژێر ناوی ( عێراق و هەرێم : قەیرانی بێ کۆتایی) نوسیوێتی، وتاری دووەمیش کاک مەحموود ڕەزا لە ژێر ناونیشانی ( قانونی موزانەی ٢٠٢١ : بەغدا دوژمنی هەولێرە ؟) نووسیوێتی.
هەردوو وتارەکە شایانی خوێندنەوەو گفتوگۆن، چونکە هەڵگری پرسیارو تێڕامانی قوڵن. ئەگەرچی هەریەکەیان لە دیوێکەوە کێشەکان دەبینێ، بەڵام خزمەت بەیەک ئامانج دەکەن. هەرچی کاک تەحسین قادرە جەخت لەوە دەکاتەوە پێکهاتەکان ناتوانن عێراقێکی یەکگرتوو دروست بکەن، چونکە هەریەکەو ئینتمای بۆخۆی هەیە نەک بۆ عێراق، هەرچی کاک مەحموود ڕەزاشە لە شیکردنەوەی خشتەکانی موازەنەی ساڵی ٢٠٢١دا پێماندەڵێت، حکومەتی عێراق ئەو دێوەزمە نییە کە پارتی دیموکراتی کوردستان ئیدیعای دەکات، بۆ نمونە بڕوانە : شیکردنەوەی خشتەی (١) : ژمارەی دانیشتوانی پارێزگای بەغا ئەوەنە و نیو (١،٥)ـی ژمارەی دانیشتوانی هەرێمە. کەچی بڕی پارەی تەرخانکراو بۆ هەرێم، لە پرۆژە قانونی موازەنەی ساڵی ٢٠٢١ دا (٣.١٧) جار گەورەترە لە پارەی تەرخانکراو بۆ پارێزگای بەغا.)[1] هەردوو نوسەر لە شیکارییەکانیاندا ڕاستی تەواویان پێکاوە. بەڵام ئەوەی مایەی هەڵوێست و سەرنجی منە دۆسێی جێنۆسایدی کوردە، ئەگەرچی ئاماژەیان بۆ کردووە، بەڵام ئەوەی فەرامۆشیان کردووە، ئەرکە ئەخلاقی و یاساییەکەی دەوڵەتی عێراقە، چونکە قسەکردن دەربارەی کوردو عێراق، بەبێ هەڵوەستە لەسەر جێنۆسایدی کورد و ئەرکی دەوڵەتی نوێی عێراق، بەتایبەتی قەرەبوو کردنەوەی مادی و مەعنەوەی خاڵی لاوازی هەر باسێکە، جا باسەکە دەربارەی هەرچییەک بێت، ئابوری یان سیاسی، ڕۆشنبیری یان کارگێری و یاسایی.
لە نێو هەردوو ووتارەکەدا کەلێنێکم بینی کەدەبوو بە ئەرکە ئەخلاقی و یاساییەکەی دەوڵەتی عێراق پڕبکرێتەوە، جا حزبەکانی کوردستان هەرچی بن و هەر چۆنێک مامەڵە لەگەڵ عێراق بکەن، دۆستی بن یان نەیار، نابێت بهێڵین ببنە پاساو بەدەست دەوڵەتی عێراقەوە، هەتا چاو لەمافی کوردەکان بپۆشێ، چونکە ئەوە پەیوەندی بە مافی مرۆڤ و مافی هاوڵاتی بوون و مافی میللەتێکەوە هەیە کە پێشێلکارییەکان لە دژی گەیشتوونەتە ئاستی جێنۆساید، نەک هی حزبی سیاسی، لە ڕاستیدا حزبی سیاسی لە کوردستانی باشور هەرگیز کێشەی لەگەڵ دەوڵەتی عێراق لە سەر ماف و چارەنوسی سیاسی خەڵکی کوردستان نەبووە، ئەوەی کردویەتی شەڕی وەرگرتنی پشکێک بووە، لە دەوڵەت، کەتیایدا خەڵکی مەدەنی باجی قورسی داوەو ڕوبەڕوی جێنۆساید بووەتەوە، خۆ دەبێت ئەو ڕاستیەش بڵێین حزبی کوردی لەگەڵ دەوڵەتی عێراقدا نەشەڕیان شەڕ بووە و نەئاشتیان ئاشتی، کە شەڕیان بووە ئامادەبوون دەست لەگەڵ ئێران یان هەر وڵاتێک تێکەڵ بکەن لە دژی عێراق، باشترین نمونەش لە کاتی جەنگی ئێران –عێراقدا هاوپەیمانی ئێران بوون، لەکاتێکدا هەموو دونیا دژی ئێران بوو ئەمان دوستی بوون، باجی ئەم دۆستایەتیش جێنۆسایدی خەڵکی مەدەنی بوو، لەناوبردنی ٨٠٠٠ بارزانی و دواتریش ئەنفال و هەڵەبجە بوو. کەچی کە دۆستیش بوون چاویان لە هەموو تاوانێکی دەوڵەت پۆشیوەو ئامادەی هەموو تەنازولاتێک بوون، ئەویش لە دژی یەکتری، سەیرە حزبی کوردی ئامادەیە دۆستایەتی تورکیا، ئێران، سوریا، عێراق بکات، بەڵام ئامادەنین دۆستی یەکتری بن، کە شەڕیان کردووە تالوتکەی تراژیدیان بردووە، بەلام کە ئاشت بوون هەمیشە بەرانبەر یەکتری دڵپیس و بەگومان بوون، روداوەکانی ساڵی ١٩٩٦ و بەتایبەتیش دۆستایەتی بەعس و پارتی لە ٣١ی ئابی ئەو ساڵەدا و ڕێککەوتنی یەکێتی لە ١٦ی ئۆکتۆبەری ٢٠١٧ باشترین بەڵگەن، کەئەم دوو حزبە نە ئاشتیان ئاشتی بووە نە شەڕیان شەڕ. بەهەردوک دویەکەدا هەر ماڵوێرانیان بۆ کورد بووە.
خوێندنەوەی من بۆ هەردوک وتارەکە ئەرێنییەو شایانی خوێندنەوەن، لە ڕوی ئابوری و سیاسیەوە جەختکردنەوەیە لەوەی کە خەڵکی کوردستان بیرێک لەحاڵی ئێستاو داهاتووی خۆیان بکەنەوە، دەنا لە قەلیش دەبن و لە کۆتریش، چونکە لە ئێستادا هەرێمی کوردستان لە بەردەم مەترسی جدیدایە، لایەنە سونی و شیعیەکان ئامادەن پاشەکشە لەدەستور بکەن و یەکێتی و پارتی و گۆڕانیش لەوە بوونەتەوە جێگەی ئومێدی خەڵک بن و ڕیشی خەڵکیان بدرێتە دەست، حزبەکانی تریش لەجێی نەبوانن. هەردوک وتارەکە بەڕونی وێنای ئەوەیان کردووە کەوا دونیا بینی سیاسی حزبەکان هێشتا پێیەکی لەناو فەرهەنگی خێڵ و فیودالیزم دایەو شەڕی ئەم دەورو زەمانەیان پێناکرێت، نەخزمەتی پیریان پێکراو نە لە خەونی گەنجیش تێگەیشتن. دەنا لەتوانادا هەبوو گرێبەستی پەنجا ساڵەی نەوت لەگەڵ دەوڵەتێک بکرایە، کە پشتیوانی سەربەخۆیی کوردستانی بکردایەو دۆسێی جێنۆسایدەکانی کوردی ( لە ئێستادا شەنگال) هەواڵەی دادگای عەدلی نێودەوڵەتی بکردایە، چ جای ئەوەی گرێبەست لەگەڵ دەوڵەتی تورک بکرێت، کە نەک هەر بەدۆستایەتی کورد قایل نییە بەڵکو دان بەبوونیدا نانێت ! ئەی باشە ئەم گرێبەستە چۆن و بۆ چی کراوە ؟
دێمەوە سەر مەبەستی بنەڕەتی لە هەر دوو ووتارەکەدا. دروستکردنەوەی دەوڵەتی عێراق : کورد نەدەبوو بەبێ مەرج بچێتە ژیرباری دروستکردنەوەی دەوەڵەتی عێراق، رێک پرسیارەکەی دکتۆر یاسین شرۆڤە بکرایە، بۆنمونە ئەگەر کوردەکان هێندە بە ئاگا بوونایە پێش ڕوخانی سەدام بەو مەرجە هاوکاری هێزە هاوپەیمانەکانیان بکردایە، بەلای کەمەوە زەمانەتیان لە ئەمریکیەکان وەربگرتایە لەوەی پشتیوانیان بێت لە دامەزراندنەوەی دەوڵەتی عێراقدا، دەبوو لەگەڵ پێکهاتەکانی تری عێراقیشدا بەکارتی جێنۆسایدەوە بچنە سەر مێزی گفتوگۆ، کە کورد قەرەبووی جێنۆساید وەربگرێتەوە، هەڵبەت قەرەبووی مادوی و مەعنەوی کە پاریزبەندییە. بۆ ئەوەی جارێکی تر جێنوساید نەکرێتەوە.ئەمەش لەو سەروەختەدا زەمینەی باشی هەبوو، چونکە هەم هێزەهاوپەیمانەکان هاوسۆزییەکیان لەگەڵ کورددا هەبوو، هەم دەشیان ویست دۆسێی جێنۆساید لەعێراقدا یەکلایی بکەنەوەو نەترازێتە ناو دادگای نێودەوڵەتییەوە، چونکە زۆربەیان ئەگەر دەوڵەتەکانیشیان هاوکاری سەدام نەبووبن کۆمپانیاکانیان مەوادی کیمیاییان بەعێراق فرۆشتبوو.
وەک کاک تەحسین قادر نوسیوێتی : کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بە تایبەتی ئەمریکا، لەسەر بنەما کۆن و جیۆ-ستراتیژییە کۆنەکە پێداگر بوو لە مانەوەی عێراقە کۆنەکە بە یەکگرتوویی بۆ پاراستنی هاوسەنگی هیز لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، زۆر بە تایبەتیش لە ناوچەی کەنداو، بەرامبەر بە ئێران.)[2] کەواتە ئەوسا بەهیزبوونی عێراق بۆ ئەمریکیەکان و هێزە هاوپەیمانەکان جێگەی بایەخ بووەو کوردیش پێکهاتەیەکی بەهێزبوو تیایدا بۆیە داواکردنی حەسانە بۆکورد سەرەتایی ترین ماف بوو لەچوارچێوەی عێراقدا. بەڵام کاتێک سەرکردەکانی کورد ئەوەی بەخەیاڵیاندا نایات باس وخواستی جێنۆسایدو قەرەبوو کردنەوەیە، ئیدی ئەمریکیەکان چ مەجبورن، بێن ئەوە بخەنە مێشکیانەوەو بڵێن وەرن ئەم دەستکەوتە گرنگە لەدەست مەدەن.؟
کاک تەحسین قادر لە کۆتایی وتارەکەیدا خاڵێکی هەستیارو بایەخداری باسکردووە ئەویش سەربەخۆیی و جیابوونەوەی کوردستانە لە عێراق و دەنوسێت : (بۆیە گفتوگۆی خاوەنبیران وئەکادیمیکار و چالاکوان و رێکخراوی مەدەنی و سەندیکای راستەقینە و خۆپیشاندەرانی ھەردوولا لەسەر ھەموو بابەتەکان و بە تایبەت لەسەر مافی چارەنوس و ھەڵوەشاندنەوەی ئەم چوارچێوەی قەیران و ستەمە، چارەنوسساز دەبێت بۆ ھەمووان، ھێنانەدی مافی چارەنوس بۆ گەلی کوردستان و ھەموو پێھاتەکانی عێراق گەورەترین خزمەت بە ھەمووان دەکات.بە دیاریکراویش دەمەوێت بڵێم سەربەخۆیی کوردستان چەندە بۆ خەڵکی کوردسان پێویستە، ئەوەندە و زیاتریش بۆ رزگاربوونی خەڵکی عێراق و پێکھاتەکانی پێویستە و خزمەتییان پێ دەکات.)[3]
ئەوە ڕایەکی باش و ڕەوایە، نەک هەر جیابوونەوەی کوردستان لەعێراق، بەڵکو جیابوونەوەی هەرسێک پێکهاتە سەرەکیەکەی عێراق (کوردو شیعەو سوننە)ش بۆ عێراقیەکان باشترە، بەلای کەمەوە سێ هەرێمی بەهێزو ناوەندێکی لاواز زۆر باشترە لە پێکەوە بوونێکی تۆبزی. بەلای کەمەوە ئەم هەنگاوە دەستی حزب وسیاسیەکان، کورت دەکاتەوە و زەمینەیان بۆ ناڕەخسێنێ فو بەئاگری شەڕی تائیفی وقەومی و دینیدا بکەن. بەڵام هەتا ئەوکاتەی دەرفەت وزەمینەی جیابوونەوەو سەربەخۆیی کوردستان دەڕەخسێت، ئەگەر دەوڵەتی عێراق بەئەرکی ئەخلاقی و یاسایی خۆی هەستێت و بڕیاری دادگاکە جێبەجێ بکات، بە فەرمی و مەرسومێکی کۆماری داوای لێبوردن لەگەلی کورد بکات و قەرەبووی مادیشی بکاتەوە، ئەوە نەک هەر بۆکورد بەڵکو بۆ پێکهاتەکانی تریش بەسودو قازانج دەگەڕێتەوە، تەنانەت ئەو هەنگاوە ئەگەر بۆ یەک دۆسێی جێنۆسایدیش بێت، ئەم فاکتەرەیان نەک وەک ریفراندۆم و سەربەخۆیی نەیارو دوژمنی نێودەوڵەتی بۆ دروست نابێت، لەو بڕوایەدام پشتیوانی نێودەوڵەتیشی بۆ دروست ببێت. بۆچی ؟
لەبەرئەوەی داوای لێبوردن لە کوردەکان تەنها پارێزبەندی بۆ کورد مسۆگەر ناکات، بەڵکو بۆ هەموو عێراقییەکانی تریش مسۆگەر دەبێت. واتا نەشیعە ترسی پەلاماری لەسونە دەمێنێ و نە سونە لە شیعە و نەکوردیش لە هەردوکیان، ئەمانەو دەوڵەتی عێراقیش لەڕوی سەروەرییەوە ئابڕومەندی بۆ دەگەڕێتەوەو چیدی کورد ئەو خاڵەڕەشەی تەوێڵی ناکاتە بەهانە.. ئەوەی بە کێشەی کورد ناودەبرێت لەبنەڕەتەوە کێشەی عێراقە نەک هی کورد، ئەوەی لەشەڕی کوردستاندا کوژراوەو دەکوژرێت هەر کوردنین، بەڵکو ڕۆڵەی هەموو عێراقییەکانن، خۆ جەستەی ئەوان ئاوی تێدا نیە. خۆهەرکوردەکان شایان بەقەرەبوو نین ئەوانەی لەشەڕی کوردیشدا دەکوژرێن ئەرکی دەوڵەتە قەرەبویان بکاتەوە. بۆیە ئەرکی ڕوناکبیران و سیاسیەکانە ئەم گفتوگۆیە دەست پێبکەن.
هەڵەی سیاسەتی کورد فەرامۆشکردنی دۆسێی جێنۆسایدبوو، کە ئەمە خاڵێکی ئێجگار گرنگە بۆ پارێزبەندی هەر نەتەوەو گروپ و پێکهاتەیەکی ئیتنی و ئاینی جێنۆسایدکراو. بەڵام ئەفسوس بۆ لەدەستچوونی ئەو دەرفەتەی هاتبووە پێش، کە ئەمریکیەکان زانییان سیاسیەکانی کورد،”وەک بریمەر لە بیرەوەرییەکانیدا باسی دەکات) پارە بۆ خۆیان و حیزبەکانییان، بایەخی یەکەمی ھەیە”[4]و داوای قەرەبووی جێنۆساید بەتایبەتیش ئەنفال و هەڵەبجە ناکەن، پێیان لێکردنە کەوشەوەو بە کەماڵی ئیسراحەت کەوتنە بەکارهێنانی یەکێتی و پارتی، بۆ پێکهێنانەوەی دەوڵەتی عێراق، چونکە دوسێی ئەنفال وهەڵەبجە بەهەموو واتایەک دۆسێیەکی نێودەوڵەتیە.. بەپێی پەیماننامەی جنێف بەکارهێنانی چەکی قەدەغەکراو بۆخۆی دۆسێیەکی نێونەتەوەییە، لەگەڵ ئەو تاوانانەی لە بەندەکانی(١١ و ١٢و ١٣)ی یاسای ژمارە ١٠ی ساڵی ٢٠٠٥ ی دادگای باڵای تاوانەکانی عێراقدا هاتوون. کە بریتین لە تاوانی (کۆمەڵکوژی، تاوانی دژە مرۆڤایەتی، تاوانی جەنگ) و دەوڵەتی عێراق هەر سێکیانی لە کوردستان پیادەکردون، یاساناسان دەزانن کە ئەم تاوانانە دۆسێێ کورد لە کێشەی لۆکاڵیەوە دەکەنە نێودەوڵەتی و وڵاتانی تری تێوە دەگلێن و قەربووی یاساییان دەکەوێتە ئەستۆ. بەدەوڵەتی عێراقیشەوە وەک میراتگری دەوڵەتی پێشوو.
لە ووتارەکەی کاک مەحموود ڕەزادا، پارادۆکسی دووەم جێگەی هەڵوەستەی جدییە. چونکە ئاماژەیە بە داڵدەدانی تۆمەتباری تاوانی جێنۆساید، نوسەر بۆئەوەی بیسەلمێنێ کە پارتی دژایەتی شیعە دەکات، یان دژایەتی دەوڵەتی عێراق دەکات نوسێوێتی: ( لە هەمو رژێمە یەک لەدوا یەکەکانی عیراق، سپای عیراق لە سەردەمی رژێمی حیزبی بەعسا، قورسترین و دڕندانەترین گورزی لە خەڵک و شۆڕشی رزگاریی نیشتمانی کوردستان داوە. کەچی حیزبی بەعسی هەڵوەشاوە و قاچاخکراو بە دەستور و قانونی عیراقی، لە هەولێری ژێر دەسەڵات و هەژمونی پارتیا، بە ئازادی چالاکی سیاسی ئەکا. دوای مردنی عیززەت دوری، حیزبی بەعسی هەڵوەشاوە (عگلە عبد صکر الکبیسي) دیاری کردوە بۆ جێگرتنەوەی الدوري. ئەم عگلە ناوە ماڵی لە هەولێرە و کۆبونەوەکانی حیزبی بەعس بۆ خۆ رێکخستنەوە، بە ئاشکرا، لە ماڵەکەی ئەما ئەکرێن. بەغاش ئاگاداری ئەم پێوەندییە ڕۆحییەی نێوان پارتی و ئەو بەعسەیە کە ٨هەزار بەرزانی زیندەبەچاڵ و ١٨٠ هەزار خەڵکی کوردستانی بێ سەروشوێن و زیاتر لە ٤هەزار گوندو و شار و شارۆچکەشمانی وێران کرد! )[5] ئەم خاڵە زۆر قسە هەڵگرە، ئەگەرچی لەساڵی ١٩٩١ەوە پارتی و یەکێتی درێغیان نەکردووە لە داڵدەدانی تۆمەتباران و تاوانبارانی جێنۆساید، بەڵام ئەگەر ئەمەش ڕاست بێت کە نوسەرباسی دەکات، دەسەلاتدارانی هەرێمی کوردستان پێبزانن یان نا بە مەبەست بێت یان بەنەزانی بەپێی خۆیان دەچنە خانەی تاوانی نێودەوڵەتییەوەو لە هەر دەرفەتێکی ڕەخساودا وەک هەر تۆمەتبارێکی بەعس دادگا چاوەڕوانیانە، چونکە دۆسێی جێنۆساید نەکۆن دەبێ و نە دادگاکەی دادەخرێت ڕاستە ئێستا هەڵپەسێردراوە، چونکە هەم حزبەکە قاچاغ ونایاساییەو هەم عزەت دوری کەسایەتیەکی داواکراوە، دۆسێی بارزانیەکانیش جێنۆسایدەو لەڕوی ئابرومەندی و مۆراڵی نەتەوەیی و نیشتمانی و سیاسیەوە پارتی و دەسەلاتدارانی هەرێم مافی داڵدەدانیانی نییە.
نوسیەنەکەی کاک مەحموود ڕەزا، لە تێچاندنەکاندا بەتەواوی سەلمێنەری ڕای کاک تەحسین قادرە کە پێیوایە عیراق نابێتە وڵاتی هەمووان، بەڵکو هەریەکەو بۆخۆی هەوڵدەدات، بەڵام من تێبینیم لەسەر هەردوکیان ئەوەیە کە پەرلەمانتارانی کورد لەمەشدا کورت دەهێنن و بۆ کوردستان هەوڵ نادەن، بەڵکو بۆ خۆیان و حزبەکانیان هەوڵ دەدەن، لە تێچاندنی چوارەمدا کاک مەحموود دەنوسێت : بە لێدوانی پارلەمانتارەکانی شیعە و سونەدا دیارە، کە رێگە نادەن پشکی هەرێم بەو شێوەیەی لە پرۆژەکەدا هاتوە، جێگیر ببێ. ئەوەش دوژمنایەتی نیە، بەڵکو مافی دەستوری و قانونی هەر پارلەمانتارێکە کە شەڕ لەسەر بەرژەوەندی‌یەکانی ئەو خەڵکە بکا کە ئەم نوێنەرایەتیان ئەکا.) کەواتە پەرلەمانتاری عێراقی ئاگای لە ئەرکی نیشتمانی نەماوە بەڵکو تەواو بووەتە جێبەجێکار، دەنا ئەگەر بریارە پەرلەمانتار نوێنەری گەل بێت دەبێت نوێنەرانی هەمووان بکات، ئێ خۆ ئەوان دەڵێن کوردستان نیشتمانی عێراقییەکان و عێراقیش هی کوردستانیەکانە، چۆن حکومەت و پەرلەمان ئەو ستەمە گەورەیە لە حزبەکان قبوڵ دەکەن، کە لە میللەتی دەکەن؟ ئەی چۆن ئەندامانی پەڕلەمان و بەرپرسانی دەوڵەت لە خۆیانی قبوڵ دەکەن کە موچەو بژێوی خەڵکێک نەدەن، کە پشکێکی لە هەڵایسانی شەڕو ململانێدا نەبووە، لە ڕابوردودا باجی قورسی داوە، ئەنفالکراوەو بەرچەکی کیمیایی کەوتووە، بۆچی ئێستاش باجی گرێبەستی نەوت بدات ؟ جگەلە کوردبوون چ تاوانێکی هەیە؟ ئەمە چ بەرپرسیارێتیەکی ئەخلاقی و سیاسیە کە بە پاساوی ئەوەی پارتی و یەکێتی نەوت ڕادەستی حکومەت ناکەن؟ پشت لەمافی هاوڵاتی دەکەن، خۆئەوەی لەروی یاسایی و ئەخلاقییەوە قەرزدارەو هیشتا قەرەبووی میللەتێکی جێنۆسایدکراوی نەکردووەتەوە دەوڵەتی عێراقە؟ ئەمە پێماندەڵێت کە ئەو دەوڵەتە ئامادەنیە دان بە قەرەبووکردنەوەی جێنوسایدی کورددا بنێ و پەرلەمانیش بەمە قایلە! لەراستیدا عێراق و پەرلەمانتارانی شیعەو سوننە ستەمکاری و تاڵانکاری حزبەکانی کوردستان دەکەن بەبەهانەی نەدانەوەی قەرزەکەی. دواتر هەرلەم تێچاندنەدا کاک مەحموود دەنوسێت : (لە هەرێمی کوردستانیش ئەگەر حوکمەت پرۆژەقانونی موازەنەی نارد بۆ پارلەمان، ئەرکی دەستوری و قانونی و ئەخلاقی هەمو پارلەمانتارەکانی خەتی دێگەڵە بەرەو خوارە کە، شەڕی جدی لەسەر بەشە بودجەی ناوچەکانیان بکەن. چونکە پارتی لە سەردەمی شەڕی ناوخۆ و دواتر لە سەردەمی “ئابوریی سەربەخۆ!”وە، دەسی گرتوە بەسەر زۆربەی داهاتی هەرێما و بە ئارەزوی خۆی بۆ ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی بەکاری ئەهێنێ. بە پلانیش هەوڵی خنکاندنی سلێمانی داوە.)[6] ئەوەی نوسەر دەیڵێت راستە، ئەوەی پارتی دەیکات تاوانە چونکە دیسان دۆسێی جێنۆسایدو وێرانبونی ناوچەکان لەبەرچاوناگرێت. من وەک شارەزایەکی دۆسێی ئەنفال دان بەو راستییەدا دەنێم کە سنوری ناوچەی دەسەڵاتی پارتی لە پەلاماری ئەنفال وکیمیاباراندا، لەهەردو پارێزگای هەولێرو دهۆک هیچی وای لەهی ژێردەسەڵاتی یەکێتی و گۆڕان کەمتر نییە، بەڵام قوربانیەکانی سنوری ئیدارەی سلێمانی زۆرترن، هەندێک ناوچەش دەکەونە زۆنی زەردەوە بەڵام خەڵکەکەی بەزۆری لەسەر یەکێتی ماڵن، بۆنمونە گوندەکانی رەواندوزو شەقڵاوە و بالەکایەتی، دیارترینیان بالیسان و شێخ وەسانن. نەوت وگازی کۆرۆمۆر لە قادرکەرەم لەناوچەیەکدایە کە خەڵکەکەی باجی قورسیان لە ئەنفالدا داوە. ئەم جیاوازییە بەهۆی ناکۆکی حزبایەتیەوە تاوانە دەرهەق بەخەڵکێک دەکرێت کە لەسەردەمی دیکتاتۆریدا جێنۆساید کراوەو لەسەردەمی بەناو دیموکراسی و حوکمی خۆماڵیدا فەرامۆشکراوە.
سەرباری ئەو ئامارو داتایانەش کە کاک مەحموود رەزا خستویەتیە ڕوو، هێشتا عێراق جێگەی متمانە نییە، چونکە مەیلی لە قاڵبدان و بچوککردنەوەی قەوارەی هەرێم زەق بەبەرچاوانەوەیە، بۆیە لەگەڵ ئەوەی پارتی و یەکێتی و حزبەکانی تر جێگەی ئومێدنین، بەڵام پێداگری لەسەر مانەوەی هەرێمی كوردستان بۆکورد ڕەوایە. بریا عێراق جێگەی پێکەوە ژیانی هەمووان بوایەو ئەو ترسە واقعی نەبوایە، کە حکومەتی داهاتوو لە حکومەتەکانی پێشوو باشتر دەبێت.
باش نابێت بیر لە شەڕی خوێناوی بکەینەوە، لە ئێستادا شەڕی دەستورو کلتورو کوردبوون خەباتێکی ژیرانەیە، کارکردن لەسەر شوناسی کلتوری، نەک هەر لەگەڵ دەوڵەتی عێراق بەڵکو لەگەڵ دەسەلاتدارانی هەرێمیش، ستەمکاری و بێباکی ئێستایان لەمەڕ ژیان و بژێوی خەڵک باگراوەندێکی مێژوویی و ریشەی فیکری خێڵەکی هەیە، هەربۆیە پرۆپاگەندەی کوردایەتیشیان لە بەرژەوەندی بنەماڵەکانیان تێناپەڕێ.
حزبی کوردی بە دەسەڵاتدارو بێدەسەڵاتیانەوە. لە عێراق نوێنەرایەتی گەلی کوردستانیان نەکردووە، بەڵکو نوێنەرایەتی ئەحزبیان کردووەو بۆ بەرژەوەندییەکانیان لەوێ بوون. باسی کوردو کوردایەتی ئامانجی حزبەکان نییە بەڵکو قسەی هەندێک قەڵەم بەدەستی دەربارە کە لەبنەڕەتەوە بە قبوڵ خاص و ساختەکاری و بە هێزی پۆست و پوڵ بوون بە خاوەن بڕوانامەی بڵند و بۆئارایشتکردنی حزب ئەرکدارکراون، ئەگەر وانەبوایە زانست و ماریفەتێک بەدەست دەهێنا و بڕوانامەیەکی ڕوت و پارچە کاغەزێک، بەو ئەندازەیە هۆشی لێ نەدەسەندنەوە. دەنا چۆن مرۆڤ بە بروانامەی ماجستیرو دکتۆراوە چاو لە تاڵانچێتی دەسەڵات و برسی بوونی میللەتێک دەپۆشێ و فوو بەزوڕنای خێڵ وعەشرەت و بنەماڵەدا دەکات و سەرۆکی لە نەتەوەو حزبی لە نیشتمان و هاونیشتمانی بەلاوە باڵاتر دەبێت؟ لەکاتێکدا نەک هەر قەوارەکە بەڵکو زمان وکلتورو هونەری کوردی و خودی کوردبوون لەهەرێمدا لەبەردەم مەترسی لە ناوچوندایە ؟
ماوەتەوە بڵێم بریا ئەم نوسینە گرنگ وبایەخدارانە، نوسەرە بەرێزەکانیان قوڵتر لە دۆسێی جێنۆساید و کاریگەرییەکانی و دەستکەوتە یاسایی و سیاسیەکانیان دەڕوانی، بۆ من جێگەی پرسیارە کە هەردوکیان سەرباری ئاستی هوشیاری سیاسی و تێفکرینی قوڵیان کەچی دەستەواژەی کارەساتیان بۆ تاوانێکی نێودەڵەتی بەکارهێناوە ؟ ئاخر هەموو تاوانێک کارەسات دروست دەکات بەڵام مەرج نیە هەموو کارەساتێک تاوان بێت ؟ ئەنفال و هەڵەبجە دەبێت بەزمانی یاساو سیاسەت لەبارەیانەوە بدوێێن نەک بەزمانێک کە زیاتر وێنای کارەساتێکی سروشتیان دەداتێ، بەڵام نا ئەو ڕوداوانە جێنۆساید و تاوانی نێودەوڵەتین.
ئەگەر خوازیاریان بووی بۆ خوێندنەوەی ووتارەکان سەردانی ئەم دوو لینکەی خوارەوە بکە:
- ماڵپەڕی ڕێکخراوی ئازادبوون – تەحسین قادر- عێراق و هەرێم قەیرانی بێ کۆتایی – https://azadbun.com/archives/2944
- ماڵپەری ئاوێنە ٧/١/٢٠٢١ مەحموود رەزا ئەمین- قانونی موازەنەی ٢٠٢١: بەغا دوژمنی هەولێرە؟
[1] بروانە ماڵپەری ئاوێنە ٧/١/٢٠٢١ مەحموود رەزا ئەمین- قانونی موازەنەی ٢٠٢١: بەغا دوژمنی هەولێرە؟
[2] بروانە ماڵپەری ئازادبوون – تەحسین قادر- عێراق و هەرێم قەیرانی بێ کۆتایی – https://azadbun.com/archives/2944
[3] بروانە ماڵپەری ئازادبوون – تەحسین قادر- عێراق و هەرێم قەیرانی بێ کۆتایی – هەمان سەرچاو.
[4] هەمان سەرچاوەی پێشوو کەتیایدا نوسەر پشتی بە کتێبەکەی پۆل بریمەر “ساڵەکەم لەعێراق” بەستووەو لەسەرچاوە عەرەبیەکەی پۆول بریمر: عام قضیتە فی العراق. سودی وەرگرتووە.
[5] بڕوانە ماڵپەڕی ئاوێنە ٧/١/٢٠٢١ مەحموود رەزا ئەمین- قانونی موازەنەی ٢٠٢١: بەغا دوژمنی هەولێرە؟
[6] هەمان سەرچاوەی پێشوو
