بەشێک لە پەرتووکی “ئازادی له‌نێوان فه‌لسه‌فه و یاسادا”.
لە نووسینی د. کامه‌ران مه‌نتک.
زۆرجاران داب و نەریتەکان، ئازادیەکان بەشێوەیەکى ناڕاستەوخۆ کۆت و پێوەند دەکەن، مرۆڤ بێئەوەى هەستبکات یاخود ئاگادار بێت، دەبێتە ئامڕازێک بۆ دژایەتیکردن و لەناوبردنى ئازادیەکانى خودى خۆى و واتێدەگات لەخنکاندنى ئەو ئازادیانەشدا ئازادە!. ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی، كه نەریتەکان هه‌میشه مامەڵه لەگەڵ ئاوەزى مرۆڤ ده‌كه‌ن و بەر لەهەموو به‌شێكی تری جه‌سته‌ی مێشکى بەنج و سڕ دەکەن، یاخود تا ئه‌و راده‌یه سنوورداری ده‌كه‌ن، نیگاکانى نه‌توانێت لەو مه‌ودایه دوورتر بڕبکات. کە داب و نەریتەکان بۆى دیاریدەکەن. رۆسۆ نەریت بە یاسایى چوارەم دادەنێت و پێیوایه لە هەموو یاساکانى تر گرنگتره. له‌مباره‌یه‌وه ده‌ڵێت:” ئەو یاسایانە لەسەر دارو به‌رد ناژین، بەڵکو لە ناخى هاونیشتمانیەکانیدا دەژین، ئه‌مه‌ش بەیەکەوەنانى راستەقینەى دەوڵەت دێنێته ئاراوە، ئەو یاسایە (مەبەستى لە داب و نەریتەکانە) هەر رۆژەى گوڕوینێکى نوێ وەردەگرێت و کاتێک یاساکانى تر پیردەین، یاخود دەکوژێنەوە، ئەو خۆى ده‌جولێنێته‌وه‌و لە سیستەمەکەى خۆیدا گیانى گەل دەپارێزێت، لەو کاتەدا هێزى داب و نەریت، وردە وردە هێزى دەسەڵات دەگرێتەوە، بەتایبەتیش لەو پانتاییه‌ی په‌یوه‌ندی به‌رای گشتیه‌وه هه‌یه( روسو، نیه. 101). داب و نەریتەکان، ئه‌گه‌ر بەشێوەیەکى گشتى و راستەوخۆ وەکو یاسایەک لەلایەن گەلەوە پیادەنەکرێت و کارى پێنەکرێت، ئەوا ئەگەر نەلیێن لە هەموو، ئەوا لە زۆربەى یاسا نووسراوەکاندا دەبێته سەرچاوەیەکى گرنگ و سەرەکى بۆ دانانی یاساكان. چونکە ئەو بەر لە یاساى نوسراو، شارەزاى شێوازى ژیان و هەڵس و کەوتى مرۆڤ بووە لە نێو کۆمەڵگاو وه‌ك به‌رهه‌م و رەنگدانەوەی رەفتارو هەڵس و کەوتەکانی ئه‌وان بووه، بۆیە یاساکان بێ ئه‌و داب و نه‌ر‌یتانه هەڵناکەن و بە ناچارى پەنایان بۆ دەبەن و خۆیان لەگەڵیاندا دەگونجێنن. راستە یاساکان له دۆخێكی دیاریكراودا هەندێک داب و نەریت رەتدەکەنەوەو قەدەغەى دەکەن، له‌به‌رئه‌وه‌ی به‌شێكیان ره‌نگ بێت به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی ده‌سه‌ڵات بخه‌نه مه‌ترسیه‌وه، به‌شێكی تریان بەهۆى پێشکەوتنى کۆمەڵگاوە، تەمەنیان بەسەر چووبێت و لەلایەن زۆربەى خەڵک رەتبكرێنەوه، یاخود ئەو داب و نەریتانه، تایبەتن بەدەستەو توێژێکى کەم و پەیوەندیان بەبه‌شێكی گەورەکەى کۆمەڵگاوە نەبێت، به‌ڵام داب و نەریته ئه‌رێنی و گرنگه‌كان، یاسا هه‌میشه پەنایان بۆ دەبات و وەک سەرچاوەیەک بۆ یاسادانان مامەڵەیان لەگەڵدا دەکات، ته‌نانه‌ت گه‌شه‌پێدانیان هه‌ندێكجار ده‌بێته به‌شێك له‌ستراتیژیه‌تی نیشتمانی.
رووبەڕووبوونەوەى داب و نەریتەکان بە شێوەیەکى راستەوخۆ، رەنگە ئاکامى مەترسیدارى لێبکەویتەوە و زیانەکەى زۆر لەو ئامانجە گەورەو مەزن تر بێت، کە یاساکەى لە پێناو دادەڕێژرێت، بەتایبەتیش لەو حالەتانەى تێکەڵ بە ئاین ده‌كرێن و جلێکى پیرۆزیان له‌به‌رده‌كرێت. بۆیە دەبینین یاسا، كه لە زۆربەى کاتدا کەسانى ئاوه‌زمه‌ندو به‌توانا دایدەڕێژن، هەوڵدەدەن، بە شێوەیەکى ناڕاستەوخۆ به‌گژ ئەو داب و نەریتانە بچنه‌وه، کە نارێکن، یاخود لەگەڵ قۆناغ و سەردەمى خۆیاندا ناگونجێن. ئەمە ئەوەمان بۆ رووندەکاتەوە، کە لەژیانى رۆژانەو كرده‌یدا، داب و نەریتەکان تێکەڵ بە هەموو لایەنێکى ژیانى مرۆڤ دەبن، چونکە خۆیان له‌بنه‌ڕه‌تدا رەنگدانەوەى شێوازى ژیان و بیرکردنەوەى ئەو کۆمەڵگایەن، کە له‌قۆناغێك له‌قۆناغه‌كاندا تاكه‌كانی تیادا دەژیت. ئەو رێسا نەریتیانەى ئازادیەکان رێکدەخەن، لە قۆناغێک بۆ قۆناغێکى ترى ته‌مه‌نی هه‌مان كۆمه‌ڵگادا، به‌شێوازو راده‌ی جیاواز گۆڕانیان به‌سه‌ر دادێت، بۆیە روانگەو بۆچوون بۆ ئازادیەکان به‌گوێره‌ی ئه‌و قۆناغانه ده‌گۆڕێت و جیاواز دەبێت، بۆ نمونه ره‌نگه داب و نه‌ریتێك له‌قۆناغێكی مێژوویی دیاریكراودا به‌ئه‌رێنی له‌قه‌ڵه‌م بدرێت و ته‌نانه‌ت پیرۆزیش بكرێت، به‌ڵام هه‌رهه‌مان داب و نه‌ریت له‌قۆناغێكی تردا چرووك بێت و به‌هاكانی خۆی له‌ده‌ستبدات. به‌م چه‌شنه له‌رێگای رێسا نه‌ریتیه‌كانه‌وه، كه‌به‌شێوه‌یه‌ك له‌شێوه‌كان چوارچێوه‌ی ئازادیه‌كان رێكده‌خه‌ن، ده‌توانین له كرۆكی ئازادیه‌كان تێبگه‌ین و بزانین ئه‌و كۆمه‌ڵگایه له چ قۆناغێكی مێژوویی خۆیدا ده‌ژیت، هاوكات بزانین هاوسەنگى نێوان هەردوو خودەکەى مرۆڤ (خودە تاک و خودە کۆمەڵایەتیەکەى) لەچ ئاستێکدایە، چونكه ئەمەشیان رۆڵێكی گەورە ده‌بینێت، لە دیاریکردنى جۆرو قەبارەى ئه‌و ململانێیه‌ی له‌نێو چین و توێژه‌كانی کۆمەڵگادا هه‌یه. دیاریکردنى جۆرو قەبارەى ئەو چینانەش، خۆى لەخۆیدا دەبێتە پێوەرێک بۆ دیارخستنى هاوسەنگبوونى ئازادیه‌كان لەگەڵ یەکسانیدا، چونکە ئازادى و یەکسانى ئەگەرچى دوو زاراوەن و وه‌ك تەواوکەرى یەکتر وێناده‌كرێن، به‌ڵام لەراستەقینەدا پێچەوانەى یەکترن، چونكه هێنانەدى یەکسانى لەنێو کۆمەڵگادا لە زۆربەى کاتەکاندا، لەسەر حیسابی لەدەستدانى بەشێک لە ئازادیەکان دەبێت!. هەوڵدان بۆ هێنانەدى جۆرە یەکسانیەک، واتاى ئەوەیە پێوەند بخرێتە سه‌ر راده‌ی پێشکەوتنى هەندێک چین و توێژ، هاوکات یارمەتى هەندێکى تر بدرێت بۆئه‌وه‌ی به‌ره‌و پێشه‌وه بچن، ئه‌مه‌ش واتای ئه‌وه‌یه لایه‌كیان له‌كۆمه‌ڵێك ماف بێبه‌ش ده‌كرێت، كه‌ده‌توانێت به‌ده‌ستیانبێنێت. هەرچەندە ئەمە له‌په‌نای پاراستنی بەرژەوەندی گشتیه‌وه ئه‌نجامبدرێت و سوودى بۆ کۆمەڵگا هەبێت، به‌ڵام ئه‌م كۆتكردنه راسته‌قینه‌یه‌كه‌و ناتوانین فه‌رامۆشی بكه‌ین. ئەم چین و توێژانه لەمافی به‌كارهێنانی بەشێک لە مافەکانیان، کە رەنگە هه‌ندێك له‌و مافانه سروشتى بێت، بێبه‌ش ده‌كات، ئەمەش خۆى لە خۆیدا واتاى بێبەش بوونە لە ئەنجامدانى ئەو رەفتارانەى چوارچێوەى ئەو مافانە بۆى دیارى کردوون، کە دەکاتە بەشێک لە ئازایەکانى مرۆڤ. بۆ نمونه کاتیک حکومەت خۆى لە دانانى نرخى بازاڕ هەڵدەقورتێنێت و گومرگێکى زۆر دەخاتە سەر کەل و پەلە بیانیەکان بەمەبەستى برەوپێدان و به‌هەرمێنخستنى پیشەسازى ناوەخۆ، بەشێوەیەکى راستەوخۆو ناڕاستەوخۆ رێگاى کارکردن و هێنانە ناوەوەى شمەکى بیانى لەبازرگانەکان دەگرێت، هاوکات ژمارەیەکى زۆریش لەبەکاربەران، کە تواناى داراییان هەیەو ئارەزووى بەکارهێنانى کەل و پەلى بیانی ده‌كه‌ن، بێبەش دەبن، کاتێك لەو مافەش بێبەش ده‌كرێن، ئەوا بەقەدەر بڕى ئەو مافە ئازادیەکانیان له‌ده‌ستده‌ده‌ن!. هەر چۆنێک بێت، مرۆڤ بۆ ئەوەى بتوانێت پێشکەوێت، پێویستى بەکۆمەڵگایەکى پێشکەوتوو هەیە. چونكه لە کۆمەڵگای دواکەوتوودا، تواناى پێشکەوتنى مرۆڤ سنووردار ده‌بێت. كه‌واته بۆئەوەى مرۆڤ پێشبکەوێت، پێویستى بە پێشکەوتنى کۆمەڵگایه‌كی پێشكه‌وتوو هەیە. داب ونەریتەکانیش، لەبەر ئەوەى زۆر لەسەرخۆ دروست دەبن و زۆرلەسەر خۆش فراژى دەبن، کۆسپ و تەگەرەیەکى زۆر لەبه‌رده‌م ئەو نوێکاریانەى لەنێو کۆمەڵگادا دێته ئاراوە دروستده‌كه‌ن، ئەگەرچى وه‌ك ده‌ڵێن داب و نەریتەکان رەنگدانەوەی ویستى گشتین، کە لەخودى یاساكان زۆر کاریگەرترە، لەبەرئەوەى دەشێت یاسا لەهەموو کاتێکدا رەنگدانەوەى ویستى گشتى نەبێت، بگرە لە زۆربەى حالەتەکاندا، ئەگەر ئادگارێکى بەرژەوەندى گشتیشى پێوە لکابێت، بەشێوەیەکى راستەوخۆ رەنگدانەوەى بەرژەوەندیەکانى چینى دەسەڵاتدارە، کە هەمیشە یاسا وەکو ئامڕازێک لەپێناو به‌دیهێنانى بەرژەوەندیه‌كانی خۆیدا بەکاردەهێنێت. هەرچى داب و نەریتەکانن، ئەوا بە هەموو لایەنە ئه‌رێنی و نه‌رێنیه‌کانیەوە، لە نێو خودى کۆمەڵگاکە لە دایکبووەو وەکو رێسایەکی بنه‌ڕه‌تی ژیانى رێکخستووه، واتە بەناخى کۆمەڵگادا رۆچوەو رەگى پتر داکوتاوەو هیچ یاسایەک وەکو پێویست داناڕێژرێت ئەگەر بە شێوەیەکى سەرەکى پشتى بەداب و نەریتەکان نەبەستێت. ئه‌مه‌ش ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت، كه داب و نەریتەکان بەشێوەیەکى ناڕاسته‌وخۆ، خۆیان لە نێو قاوغى زۆربەى سەرچاوەکانى تردا حەشارداوە، کەیاسادانەر پەناى بۆ دەبات. كه‌واته ده‌شێت وه‌ك پێوه‌رێك سه‌یری داب و نەریتەکان بكه‌ین بۆ دیاریکردنى ئەو قۆناغەی کۆمەڵگاكه‌ى پیادا رەتدەبێت. بێگومان هیچ كۆمه‌ڵگایه‌كیش نیه، لەسەر هەردوو ئاستى تاک و کۆمەڵدا وه‌ك ده‌ڵێن پڕ بە پێستى واتاكه‌ی پێشكه‌وتوو بێت، چونكه له‌هه‌موو كۆمه‌ڵگایه‌كدا ته‌نیا كه‌مینه‌یه‌ك ده‌گه‌نه ئاستێكی به‌رزی پێشكه‌وتن و له‌بری كۆمه‌ڵگاكه‌یان نوێنه‌رایه‌تی سه‌رده‌مه‌كه‌ی خۆیان ده‌كه‌ن. به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه ته‌نانه‌ت له‌كۆمه‌ڵگا پێشكه‌وتووه‌كانیشدا زۆرینەى خەڵک، به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌و كه‌مینه پێشكه‌وتووه، لەدۆخێكی تا راده‌یه‌ك دواکەوتوویدا دەمێننەوەو زۆر لەسەرەخۆ پێشدەکەون. کەواتە لەنێو یەک کۆمەڵگاشدا، هاوکات لەیەک کات و شوێنى دیارى کراویشدا، رۆڵ و کاریگەرى پێشكه‌وتنه‌كان لەسەر هەموو كۆمه‌ڵه‌و تاکەکاندا وەکو یەک نابێت.، واته پەیوەندیەکى چۆنیەتى لە نێوان پرۆسەى پێشکەوتنى كۆمه‌ڵگاو پڕۆسەى پێشکەوتنى تاکدا نییە. کۆمەڵگا پەرە بە گەشەسەندنى خوده باڵاكه‌ى خۆى دەدات، لەو کاتەدا شارستانیەکە گەشە دەکات و پێدەگات(ماچ، 1990. 89).
