رێکخراوی ئازادبوون بۆ تواناسازی، تاکگەرایی و پەرەپێدانی توانا مرۆییەکان
Search
Close this search box.

دیمانە لەگەڵ د. ئەحمەد محەممەد پوور

Facebook
Twitter
LinkedIn

پارادایم دەتوانێ ئێمە لە شێواوی فیكری و زانستی رزگار بكات؟

چاوپێكەوتن: هەرێم عوسمان

لەم دیدارەدا لەگەڵ د. ئەحمەد محەممەد پوور پسپۆڕی بواری كۆمەڵناسی ‌و بەتایبەتیش میتۆدناسی، چەندین پرسیاری نوێ ئاوڕیلێدراوەتەوە، دەتوانم بڵێم نەك پرسیارەكان بەڵكو ئەو بابەتەی وتووێژمان لەسەریكردووە، بەتەواوی بۆ خوێنەری كورد نوێیە. لەبەرئەوە خوێنەر پێویستی بە وریاییەكی زیاتر هەیە لەخوێندنەوەیدا. ئەو بوارەش پەیوەستە بە پارادایم، میتۆد و پرسی میتۆد و پارادایم لای توێژەرانی كورد كە تاچەند نووسەری كورد میتۆدیانە بیردەكاتەوە و دەنووسێت. هاوكات پرسیار لە توانای مرۆڤ بۆ تێگەیشتن ‌و ئەو درزەی مرۆڤ لە زانین و ئیرادەیدا كە بەردەوام وادەكات، فریای شتەكان نەكەوێت. واتە سركی مەعریفەیە لەبەرامبەر خاوی مرۆڤدا بۆ زانین یان مرۆڤ نازانێت چۆن شتەكان بزانێت.
– پارادایم چییە؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: پارادایم چوارچێوەیەكی فیكرییە كە كۆمەڵێك پرسیار سەبارەت بە سروشتی مرۆڤ، راستی، راستەقینە، جیهان، بەها، مەبەست لە توێژینەوە و ئاكار دەپرسێت. ئەم پرسیارانە لە سێ دەستەی پرسیارە بوونناسیەكان، پرسیارە مەعریفەناسییەكان و پرسیارە میتۆدناسیەكان‏دا پۆلێن‏بەندی دەكات. هەروەها وڵامەكانی ئەم پرسیارانەش بەشێوەیەكی یەكگرتوو و لۆژێكی دەداتەوە. دەبێت ئاماژە بەوەشبكەین كە شەش پارادایمی سەرەكی لە زانستە مرۆییەكاندا هەن كە بریتین لە پۆزیتیڤیزم، تەفسیری/ پێكهێنانخوازی، رەخنەیی، فێمینیزم، پاشمۆدێڕنیزم و پڕاگماتیزم.. هەركام لەم پارادایمانە كۆمەڵێك ژێرپارادایم یان تیۆری و روانگە لەخۆدەگرن، بۆنموونە پارادایمی تەفسیری/ پێكهێنانخوازی روانگەكانی ئێگزیستانسیالیزم، تەفسیرخوازی، هێرمێنۆتیك، دیاردەناسی، زمانناسی، میتۆدناسی خەڵكی، كارلێكخوازی سیمبۆلیكی و چەند رەهەندێكی فكریدیكە لەخۆدەگرێت. پارادایمەكانیدیكەش هەر بەمشێوەیەن.
– پارادایم دەتوانێت چیبكات؟ چۆن هەبوونی پارادایم لەنەبوونی جیابكەینەوە؟ ئایا پارادایم تەنیا پرسیاركەرە یان رێگەیەكیشە بۆ وەڵامدانەوەیە؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: پارادایم دەتوانێ ئێمە لە شێواویی فیكری و زانستی رزگاربكات. بیرۆكەكانی ئێمە رێكوپێكبكات و یارمەتیمانبدات پڕۆسەی توێژینەوە یان تەنانەت بیركردنەوە بەشێوازێكی مەنتیقی و مەبەستدار بەرێوەبچێت. لەراستیدا هەروەك چۆن ئەندازیاری بۆ دروستكردنی بینایەك پێویستە، پارادایمیش بۆ دروستكردنی بیرۆكەكانی ئیمە كلیلییە. پارادایم تەنیا پرسیار ناپرسێت، بەڵكو رێگایەكیش دیاریدەكات و پڕۆسە و رەوتی گەیشتن بە زانست لەبوارێكی تایبەتدا رووندەكاتەوە. دیارە پارادایم هەموو وردەبیرۆكەكان لەخۆناگرێت و تەنیا لەسەر رەهەند و چەمكە‌ هزرییە درشتەكانی تیۆریەكان داكۆكیدەكات، بەڵام هاوكات دەتوانێت مێشكی ئێمە بە سیستەماتیك بكات و چوارچێوەیەكی دیاریكراو و رێدۆزێكی روونمان لە بەردەم دابنێت. بەواتە پارادایم، دەتوانێت رێچار و رێناس بێت، بەرچاوڕوونیمان بداتێ، بتوانین بەباشی توێژینەوە ئەنجامبدەین، بەبێئەوەی هەڵەی مەعریفی تێدابكەین.
– مەبەست لە روونكردنەوەی هەڵوێستی پارادایم چییە؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: مەبەست ئەوەیە‌ كە پێناسەی خۆمان بۆ جیهان، مرۆڤ، زانست، بەها یان راستی روونبكەینەوە، واتە وڵامی بوونناسانە، مەعریفەناسانە و میتۆدناسانەی ئێمە چییە. ئەگەر ئێمە لەسەر بنەمای روانگەیەكی رەخنەیی یان پاشمۆدێرن توێژنەوەدەكەین هەركام لەم روانگەیانە وڵامی تایبەتی خۆیان هەیە و هەڵوێستێكی دیاریكراویان بەرامبەر بە دیاردەكان هەیە كە لەوانەیە زۆرجاران لەگەڵ هەڵوێستی روانگەكانیتر جیاواز یان تەنانەت دژ بەیەكبن. بۆنموونە پارادایمی رەخنەیی راستی وەكو ئۆبژەیەك پێناسە دەكات كە لەژێر كاریگەری هێز و ئایدۆلوژیدایە و توێژەر پێویستە رەنگاڵی هێز و دەسەڵات و ئایدولوژی لێسڕێتەوە تا راستی ناڕاستەقینە ئاشكراكرێت، لەحاڵێكدا پاشمۆدێرنەكان راستی وەك گەمەی زمانی پێناسەدەكەن كە خاوەن هیچ شۆناسێكی راستەقینە نییە. لێرەدایە كە گرینگی هەڵوێستە پارادیمەكان دەردەكەوێت.
– ئەو هەماهەنگییە چییە بۆ پارادایم لەنێوان زانستی سروشتی و مرۆیی كە یەكدی رەدناكەنەوە؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: مەبەست ئەوەیە كە لە زانستە سروشتییەكاندا پارادایمەكان زۆرتر یەكترڕەتدەدەنەوە و ناكرێت زۆرجاران بەیەكەوەبن. بۆنموونە وەختێك پارادایمی خۆرسەنتەری جێگەی زەویسەنتەری گرتووە، خۆناكرێت هەم زەوی و هەم خۆر پێكەوە سەنتەر بن یان كەشفكرا كە بارانبارین بەهۆی خۆلێكوانی هەورەكان لە كات و شوێنی خۆیدا روودەدات نەك لەسەر بنەمای شەڕی نێوان خوایەكان یان هێزە مێتافیزیكەكان، بەڵام لە زانستە مرۆییەكاندا جۆرێكیترە. بۆنموونە پارادایمی رەخنەیی ناتوانێت پارادایمی تەفسیر رەتداتەوە ئەگەرچی دەتوانێت هەندێ خاڵ و تەوەری هزری و فیكری ئەم بگۆڕێت، بەڵام هەم پارادایمی تەفسیر و هەم رەخنەیی تاڕادەیەك راستدەكەن و دەتوانن ژیانی كۆمەڵایەتی لێكبدەنەوە. هەڵبەت ئەم یاسایە گشتی نییە چۆن لە زانستە سروشتییەكانیشدا جاریوایە پارادایمەكان بەیەكەوە هەڵدەكەن. بۆنموونە ئەگەرچی تیۆری رێژەیی ئەنشتا‌ین، تیۆری كوانتۆمی نیۆتونی رەتدایەوە، بەڵام ئێستایش تیۆری كوانتۆمی نیۆتۆن هەر تاڕادەیەك ئیشدەكات‌. لە زانستە مرۆییەكانیشدا جاریوایە پارادایمێكی تایبەت رەتدەبێتەوە. بۆنموونە پارادایمی رەگەزخوازانە ئێستا هیچ بایەخێكی نەماوە.
– ئێوە دەڵێن توێژەر فەیلەسوفە.. ئەمە هەستناكەیت وەسفێكی گرانبێت یان ئەوە توێژەری زۆر دەگمەنە كە ئێوە بە فەیلەسوفی دادەنێین؟ بۆیە خراپنییە بپرسم توێژەر یان فەیلەسوف چییە، كێیە؟ پەیوەندی میتۆد و فەلسەفە لەچیدایە؟ ئایا دەكرێ میتۆد لە فەلسەفە جیابكرێتەوە؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: بەڵێ وایە. مەبەستم ئەوەیە كە توێژەر نابێ روانگەیەكی ئامێری و كەرەسەیی هەبێت بەرامبەر بە توێژینەوە و فەیلەسوفیش نابێت خۆی لە چوارچێوەی بیر و هزری ئەبستراكت ببەستێتەوە. پێویستە توێژینەوە و فەلسەفاندن چاویانلەیەكتربێت. من دەزانم ئەرك و ئیشی فەیلەسوف و توێژەر جیاوازە، بەڵام بەداخەوە لە كۆمەڵگای ئێمە بەگشتی توێژینەوە بووە بە ئیشێكی ئاماری، ئاوازخواز و میكانیكی و فەلسەفەش بووەتە قسەی خۆش و شیعر و شاعیریی. توێژینەوە و فەلسەفاندن لەیەكجیانین.
– دەكرێت بڵێن كارە پراكتیكییەكەی ئێوە لەوكتێبانەتاندا كە بە فارسی نووسیوتانە لەسەر میتۆد چیبووە؟ بەواتا ئایا ئێوە كە تاڕادەیەك رەخنەی ئەو نووسین و وەرگێڕانە بێبەرنامانە دەكەن. بەرنامە و مەبەستی ئێوە چیبووە؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: من خۆم چەن توێژینەوەیەكی مەیدانیم لە كوردستانی رۆژهەڵات كردووە لە ناوچەی سەردەشت، بانە، مەهاباد، ئورومییە و هەورامان. لە ئەزموونی ئەم توێژینەوانە بۆ نووسینی كتێبەكانم كەڵكموەرگرتووە، بەڵام مەبەستی من شتێكیترە. كوردستانی ئێمە ئێستا لەدۆخێكدا دەژێت كە پێویستی بەهەندێ ئیشی بنەڕەتی هەیە. لە نووسین، لە وەرگێڕان، لە گەشە و ئاوەدانی، لەهەموو بوارێكدا. لەبواری نووسین و وەرگێڕاندا ئێوە خۆتان ئاگادارن كە ئێستا رێكخراوەیەكی فەرمی یان غەیری فەرمیمان نییە كە پڕۆسەی نووسین و وەرگێڕان بخاتە ژێر چاوەدێری یان راوێژكاری. گەرچی دەیان و سەدان رۆژنامە و گۆڤارمان هەیە، بەڵام هێشتا پێداویستییەكانمان لەڕووی داهێنانی زانست و ئاوەدانی هزری و نووسین و وەرگێڕانی ئەم دەق و كتێبانەی كە لە كەشی ئاكادیمی و زانكۆییدا پێویستن دیارینەكردوون. هەركەس لەبەرخۆی هەرشتێك وەك تاكەكەسی حەزیلێبكا دەینووسێ یان وەریدەگێرێت. زۆربەی ئەم بەرهەمانەش پێداویستییەكانی فیكری و زانستی كۆمەڵگای ئێمە لەبەرچاوناگرن. بەم شارەزاییەی كە خۆم بەتایبەت لە فەلسەفە و كۆمەڵناسی كوردستانی باشوورم بەدەستهێناوە، ئێستا هەست بە قەیرانێكی زۆر مەترسیدار و بەربڵاو دەكەم كە پەیتاپەیتا خەریكە ژیانی فیكری و كۆمەڵایەتی ئێمە دەخاتەژێر سێبەری تاریك و تەڵەمی خۆی.‌
– “كاتێ ئێوە باوەڕتان بە رەسەنایەتی پێكهاتە بێت، هەستێكی تایبەتت بەرامبەر بە راستی هەیە؟ چۆن دەكرێ هەست بە رەسەنایەتی پێكهاتە بكەین؟ مەبەستت لە پێكهاتە و رەسەنایەتی چییە، چۆن باوەڕی پێدەكرێ گەر تاقینەكرێتەوە؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: باوەڕ بە رەسەنایەتی پێكهاتە واتە ئەم بیرۆكەیە كە پێیوایە دیاردە ‌كۆمەڵایەتییەكان، ئۆبژەكان، مێژوو و جیهانی ژیانی كۆمەڵایەتی لەپێش دیاریكراو، و مرۆڤ هێزی گۆڕینی ئەوانی نییە. رەسەنایەتی پێكهاتە یەكێكە لە گریمانەكانی پارادایمی پۆزیتیڤیزم. سیاسەت و كولتوری جیهانی ئیمڕۆ بەگشتی لەسەر ئەم بنەمایە وەستاوە. لەبەرامبەردا، روانگەی رەسەنایەتی مرۆڤ بەپێچەوانە باوەڕی بە توانایی گوڕانكاری و چالاكبوونی مرۆڤ هەیە و پێیوایە مێژوو چارەنووسی نییە و بە دەستی خەڵك دروستدەكرێت و دەگۆڕدرێت. هەروەك دەزانی ئێستا شەڕی نێوان ئەم دوو روانگەیە هەم لە پانتایی بیری فەلسەفی و هەم لە سیاسەت و كولتوری جیهانی ئەمڕۆ دەبیندرێت و تاقیدەكرێتەوە.
– كەمتوانایی مرۆڤە كە ناتوانێت دەستی بە مەعریفە بگات یان مەعریفە خۆی سركە و مرۆڤ خاوە.. واتە مەعریفە خێرایە و مرۆڤ فریایناكەوێت؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: كەمتوانایی مرۆڤە كە ناتوانێت بە مەعریفە بگات. جا ئەگەر بیتوانیبایە بە مەعریفەی دروست و راستەقینە بگات هەزاران ساڵ بوو كێشەكانی چارەسەركرابوون، مرۆڤ لەڕووی بیر و‌ هزر‌ بەوتوانایەوە سنوورێكی هەیە ناتوانێت لێیتێپەرێت. ئێستا كێشە ئەوەیە كە مەعریفەی مرۆڤ بە ئۆبژە بچووكەكانیش پڕلەهەڵەیە چ بگات بە ئۆبژە گەورەكان و پرسیارە بنەرەتییەكان.
– كێشەی مرۆڤ كێشەی تێگەیشتنە یان كێشەی نەزانینی شێوازی تێگەیشتنە.. ئێمە نازانین چۆن بزانین یان ناتوانین بەتەواوی بزانین؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: هەردووكیانە.. هەم سنوورێكی دیاریكراوی هەیە بۆ تێگەیشتن و هەم هەڵەی ئێجگار زۆری هەیە لە هەڵبژاردن و بەكارهێنانی شێواز و ئامێرەكانی گەیشتن بە تێگەیشتن و زانست. بەڕاستی مرۆڤ بوونەوەرێكی سەرلێشێواوە و نە چاك دەزانێت كە چۆن بزانێت و نە دەتوانێت بەتەواوی بزانێت. كێشەی زانست و توانایی زانست بەردەوام مرۆڤ بە هەڵە دەبات، بەڵام هەر ئەم دوو كێشەیەشە كە مرۆڤ بەرەو زانست و لێكۆڵینەوە دەجووڵێنێت یارمەتیدەدات.
– ئایا مرۆڤ بۆ ناتوانێت لە ئەزموونەكانی خۆی تێبگات.. واتە ئێمە كارێكدەكەین، بەڵام نازانین بۆئەوە دەكەین؟ د. ئەحمەد محەممەد پوور: وڵامی ئەم پرسیارە پێویستی بە باس و توێژینەوەیەكی دوورودرێژ هەیە، بەڵام بەكورتی هۆی تێنەگەیشتنی ئێمە لە ئەزموونەكانمان دەگەڕێتەوەسەر زۆرشت وەكو سنوورداربوونی توانایی ئۆنتیكی مرۆڤ، ماهییەتی كاتیی و مێژووییبوون، كێشەی كات و شوێن، ژیانی روو لەمردنی ئێمە، دۆخ و مەرجی سیاسەت و كولتور و دەیان هۆكاریدیكە.
– نەگەیشتن بە دڵنیایی چ دۆخێكی بۆ مرۆڤ سازكردووە؟ ئایا ئێوە كە هۆشیارن بەمەی كە بەردەوام لە گەڕاندان و بەردەوامیش هەستدەكەن شتێك هەیە نەتاندۆزیوەتەوە.. ئەمە بێئومێدیە یان پێویستی بەردوامی ژیانە؟ چی وا لە مرۆڤ دەكات بەردەوامبێت، ماندوونەبێ؟ ئایا ئەمە قەدەری مرۆڤە؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: نەگەیشتن بە دڵنیایی هاوكات هەم بووەتە هۆی سەرلێشێواوی مرۆڤ و قەیرانی مەعریفە و هەم هۆكاری جووڵانەوە و هەوڵدانە بۆ گەیشتن بە زانستی دڵنیا. ئەگەر بە روانگەی ژاك‏ لاكان لێبكۆڵینەوە مرۆڤ پێویستە و ناچارە دڵنیانەبێت، گەیشتن بە دڵنیایی هاوكاتە و بەرامبەرە لەگەڵ كۆتاییهاتن بە سروشتی ئۆنتیك و بوونناسانەی مرۆڤ. تێنەگەیشتن و نەگەیشتن بە ئاستی دڵنیایی هەم هۆكاری ژیانە و هەم سنوور و مەرجی ژیان. هەڵبەت پێویستە ئاماژەبكەین كە مرۆڤ بەردەوام لەسەر هێڵی دڵنیایی و نادڵنیایی لەجووڵانەوەدایە و لەهەر بابەت و ئۆبژێك تاڕادەیەك تێدەگات و تێناگات. مەعریفە و هزری مرۆڤ پڕە لە بۆشایی و كەلێن. بەردەوامدەبێت پڕیانبكاتەوە. بە پڕبوونەوەی هەر بۆشاییەك بۆشایەكیتر خۆی دەردەخات. ئەم دۆخە قەدەری مرۆڤ نییە، بەڵكو مەرج و سنووری ژیانە، گەرچی لەوانەیە بە روانگەیەك ئایینی پێبڵێن قەدەر یان بە روانگەیەك زانستی پێیبڵێن ویستی زانست یان بە روانگەیەكی دژەئایینی و نیهێلیستی ناویبنێن چارەنووسێكی پووچ.
– ” زانست سەبارەت بە بوون ماهیەتێكی پێشهاتوویی و دۆخی هەیە” – مەبەستتان لەمە چییە؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: ماهییەتی پێشهاتویی و دۆخی زۆرتر وشەیەكی رۆڕتییە. واتا زانست و مەعریفە و بوونی مرۆڤ بەندە بە دۆخ و هەلوومەرج و كات و شوێن. لەهەر سەردەمێكی تایبەت، مرۆڤ بەرەوڕووی هەندێ كێشە دەبێتەوە و وڵامیاندەداتەوە. وڵامەكان لەوانەیە بەپێی گۆڕانی دۆخ و بەستێنەكان كەموكورتی پەیدابكەن. هەربۆیە هەوڵدەدرێت وڵامی نوێ ئاراستەبكەین، هەروەها پرسیاری نوێیش دەخولقێنین. وڵامی ئەم پرسیارانە دیسان بۆ كات و شوێنێكیدیكە تووشی قەیران و ناسازگاری دەبن. ئەم جۆرە روانینە تایبەت بە روانگەی نوێ ‏پڕاگماتیزمی رۆڕتییە كە راستەقینە وەكو دیاردە كردە یان ئۆبژەیەك پێناسەدەكات كە بۆ ژیانی ئێمە لە كات و شوێنی دیاریكراودا سوودمەندە و بەكەڵكدێت. ماهییەتی پێشهاتوویی و دۆخی زانست دژ بەم روانگە پۆزیتیڤیستی و جیهانگیرانەیە كە وادەزانن زانست ئەوپەڕ كات و شوێنە.
– پێتوایە ئەو توێژینەوانەش كە پەیوەندییان نییە بە فەلسەفەوە هەر لەسەر بنەمای فەلسەفی وەستاون؟
د. ئەحمەد محەممەد پوور: ئەو توێژینەوانەی كە لە پانایی زانستە مرۆییەكاندان بەشێوەیەكی گشتی یان تایبەت پێوەندییان بە فەلسەفەوە هەیە. بۆنموونە ئەگەر توێژەرێك لەسەر دەقێكی مێژوویی ئیشدەكات پێویستە جیهانبینی و روانگە پارادایمییەكەی خۆی روونبكاتەوە یان كەسێك كە لەسەر بابەتێكی ئەدەبی توێژینەوەدەكات هەر بەمشێوەیە پێویستی بە دیاریكردنی هەڵوێستی هزری خۆی هەیە. لە زانستە مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكاندا پێوەندیەكی ئاشكرا بە بنەما فەلسەفییەكان و هەستیپێدەكرێ، بەڵام لە زانستە مرۆییەكاندا ئەم پێوەندییە لەوانەیە ناراستەوخۆبێت. ئەنجا هەڵوێستی پارادایمی و هزری تەنیا رەوتێكی فەلسەفی نییە، بەڵكۆ رەوتێكی مرۆیی هەیە. واتە چۆن ئێمە مرۆڤین بڵێی یا نەڵێی خاوەن هەڵوێستین.
– باشە دكتۆر مەبەستان لە ژێرخانی هزری چییە؟
د.ئەحمەد محەممەد پوور: ژێرخانی هزری واتە ئەم بنەمای فیكری، فەلسەفی، جیهانناسی و گەردوونناسییە كە ئێمە ژیانی تاكەكەسی یان كۆمەڵایەتی خۆمانی لەسەر بینادەكەین. هەركام لە ئێمە خاوەنی ژێرخانێكی هزرین كە جاریوایە لەگەڵ ژێرخانە هزرییەكانی كەسانیتر هاوبەشە ئەم خاڵە هاوبەشە هزرییانەیە كە دەرفەت و هەلی ژیانی كۆمەڵایەتی بۆ ئێمە دەرەخسێنێ. ژێرخانی هزری خۆی رەگوڕیشەی لە مێژووی نەتەوەیی، كولتور، ئەزموونی تاكەكەسی و كۆمەڵایەتی ئێمەدایە و لەوانەیە بەدرێژایی كات و شوێن و ئەزموون بگۆڕدرێت یان بڕووخێت یان جۆرێكیتر سەرهەڵبداتەوە.
– باشە پێتوایە ئەو توێژینەوانەش كە پەیوەندییان نییە بە فەلسەفەوە هەر لەسەر بنەمای فەلسەفی وەستاون؟
د.ئەحمەد محەممەد پوور: بێگومان ئەو توێژینەو‌انەشی كە لە ‌پانتایی زانستە مرۆییەكاندان بەشێوەیەكی گشتی یان تایبەت پێوەندییان بە فەلسەفەوە هەیە” تەنانەت لە زانستە سروشتییەكانیشدا روانگەی فەلسەفی – پارادایمی هەر ئامادەیە، لە فیزیا لەئەستێرەناسیدا، لە كیمایا و زۆربەی زانستە سروشتییەكانیدیكە. ئەوانیش لەبنەڕەتەوە تیۆریكین و پەیوەندییان هەیە بە تاقیكردنەوەی گریمانەكانیان” خۆی ئەو روانگە گریمانەییە – پێوانەییە لەپاشان دەبێتە بنچینەیەك بۆ دانانی پارادایم و هەڵوێستی فەلسەفی تایبەت بەخۆی؛ هیچ توێژینەوەیەك نییە لەهیچ زانستێكدا كە بێنیاز بێت لە فەلسەفە؛ چۆن فەلسەفە چ وەك بیروڕای مرۆیی و چ وەك رێدۆز و جیهانبینی زانستی بنەمای هەر هەمووجۆرە مەعریفەناسییەكە. لە زانستە مرۆییەكاندا، پلە و پێگەی فەلسەفە پتر دیارە‌؛ ئەوەش دیسان بەپێی جۆری زانستەكە جیاوازە. كۆمەڵناسی بۆوێنە رەنگ و بۆنی فەلسەفەی زۆرتر پێوەدیارە. لەبوارە زانستییەكانیدیكەشدا ناكرێ بنەما فەلسەفییەكان لە‌بەرچاونەگیردرێن. بۆنموونە ئەگەر توێژەرێك لەسەر دەقێكی مێژوویی ئیشدەكات پێویستە جیهانبینی و روانگە پارادایمییەكەی خۆی روونبكاتەوە یان كەسێك كە لەسەر بابەتێكی ئەدەبی توێژینەوەدەكات هەر بەمشێوەیە پێویستی بە دیاریكردنی هەڵوێستی هزری خۆی هەیە. لە زانستە مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكاندا پێوەندیەكی ئاشكرا بە بنەما فەلسەفییەكانە و هەستیپێدەكرێ، بەڵام لە زانستە سروشتییەكاندا ئەم پێوەندییە لەوانەیە ناراستەوخۆبێت، دەنا هەر هەیە. پاشان هەڵوێستی پارادایمی و هزری تەنیا رەوتێكی فەلسەفی نییە، بەڵكۆ رەوتێكی مرۆیی هەیە. واتە چۆن ئیمە مرۆڤین بڵێی یا نەڵێی خاوەن هەڵوێستین.
– وەك كۆتا پرسیار دەكرێت باسی ئەو كێشە و قەیرانە سەركییانە بكەن، تایبەت بە فەلسەفە لەكوروستاندا؟ واتە كێشە و گرفتەكانی فەلسەفە لەكوردستاندا چین، دەزانم پرسیارێكی گشتییە و چەندین پرسیار لەنێویدا حەشاردراوە، بەڵام بە هیوام لەكاتیتردا بتوانین بەوردی ئاوڕ لەم باسە بدەینەوە بەشێوەی سەربەخۆ.
د.ئەحمەد محەممەد پوور: بەڵێ بێگومان راستە پرسیارەكە لەو چەشنەیە، بەڵام پرسیارێكی باشە، من هەوڵدەدەم هەندێك لەو گرفتانە باسبكەم. لەبەرئەوە دەبێت سەرەتا بەشەكانی كوردستان لەیەكجیابكەینەوە. بۆنموونە كوردوستانی رۆژهەڵات لە زۆربەی ئەو كێشانەی كە لە باشووردا هەن بەدوورە؛ واتە، كوردوستانی باشوور بارودۆخێكی ئەزموونكردووە و هیشتاش هەر ئەزموونیدەكات لە كوردوستانی رۆژهەڵاتدا بوونیان نییە. لەوانەیە باكوور و رۆژئاواش كێشە و تایبەتمەندی خۆیانیان هەبێت. بەڵام تایبەت بە باشوور بە درێژایی سێ دەیەی رابردوودا ئەزموونی تاڵ و ناخۆشی وەكو ئەنفال و ئاوارەبوون و داڕووخانی زۆربەی ژیرخانە بۆرۆكراسییەكان و ئیدارییەكانی بەخۆیەوەبینیوە. نەوەی پێشوو هەر لە سەرقاڵی خەبات و ئاوارەیی و كێشەی سیاسیی و كۆمەڵایەتی بووە. بۆیە دابڕان و داپچكرانێكی قووڵ و بەربڵاوی لێكەوتووەتەوە و كۆمەڵگای كوردی تا پێش كوشتنی سەددام هەر نەحەساوەتەوە و بەردەوام گیرۆدەی كێشەی نێودەوڵەتی و ناوخۆیی بووەتەوە. لەومەودایەدا، زۆربەی بنەما ئیداری و رێكخراوەیی و دامەزراوەییەكان رووخان یان ئەوەی كە ئەوەندە لاوازبوون كە هیچ كاردانەوەیەكی ئەوتۆیان نەبووە. بۆیە، دەبێت گەشەی زانستی فەلسەفی و گشت زانستەكان لەو بەستێن و كەشەدا ببیندرێت. دیارە بەو ئەزموونە مێژووییەی كە خەڵكی باشوور دیویەتی، ناكرێت زۆر چاوەڕوانی گەشە و پەرەسەندنی هزری بین، لانیكەم بەم خێراییە. بێگومان باشوور كاتی خۆی سەرچاوەی ئەدەب و شێعر و نووسین و بەرهەمهێنان بووە و ئێستاش ئەو دەورەی هەرهەیە، بەڵام بەربەست و لەمپەرەكانی چەند دەیەی پێشوو ئەم وڵاتەی لە خێرایی خستووە و پێشی بە زۆر شت گرتووە. ئێستاش رۆژ نییە كێشەیەكی سیاسیی یان كۆمەڵایەتیی و ئابووری سازنەكرێت یان سازنەبێت.. بۆیە زانست لە كۆمەڵگا‌كانی پاش شەڕ بە سەغڵەتی بەرهەمدێتەوە و دەگەڕێتەوە بۆ دۆخێكی نۆرماڵ. ئەوە لایەنێكی كێشەی فەلسەفەیە لەباشووردا، كە وەك بوارە زانستییەكانیدیكە تووشی ‌هەندێ چەم و خەم بووەتەوە. لایەنێكیدیكەی قەیرانی فەلسەفە ئەوەیە كە فەلسەفە لەگەڵ شێعر و رۆمان و ئەدەبیات و ئایین و ئەمجۆرە بوارانەدا تێكەڵكراوە. دیارە بێگومان فەلسەفە لەم دیاردانە جیاوازنییە، بەڵام سنووری تایبەت بە خۆشی هەیە و دەبێ بپارێزدرێت. مەبەستم ئەوەیە كە فەلسەفە ئەوجۆرەی كە شیاوە نەبووەتە زانستێكی ئاكادێمیك وەكو بوارەكانیدیكە لە زانستە مرۆییەكاندا. ئەو كەسانەی كە هەڵگری ئەرك و بەرپرسیاریەتی فەلسەفەن نەیانتوانیوە سنوورەكەی دیاریبكەن، هەر چەند كە هەوڵێكی زۆریانداوە، بەڵام هێشتا رێگایەكی دوور و درێژیان لەبەرە. خاڵی سێیەم ئەوەیە كە دەقی فەلسەفی چاك و بنەڕەتییمان لەبەردەستدانین، نە لەڕووی وەرگێڕان، نە لەڕووی نووسین. هەندێ دەقی فەلسەفی كۆن و نوێ وەرگێڕدراون، بەڵام بەشێوەیەكی ناهاوسەنگ و بەشێوەیەكی هەڵبژاردراو؛ واتە هەر وەرگێر، نووسەر یان مامۆستایەك دەقێكی تایبەتی بەشێوەی تاكەكەسی پێخۆشبووە و نووسیویەتی یان وەرگێڕانیكردووە.. بۆیە پلانێكی دیاریكراو بوونی نییە و بڕیاریش نییە كە دابندرێت بۆئەوەی كە بەپێی پێداویستییەكانی خۆێندكاری فەلسەفە دەق و كتێبی فەلسەفی بەرهەمبێنێت. لەڕاستیدا، كتێبخانەی بەشی فەلسەفە لەباشووردا ئێجگار لاوازە؛ لە زۆر بوار و وانەدا هەرهیچ دەقێكی ئەوتۆمان نییە. لە فەلسەفەی هاوچەرخەوە بگرە تا فەلسەفەی هەنووكە. زۆربەی دەقەكان یان لەسەر فەلسەفەی كلاسیكن یان لە 1960كان تێنەپەڕیوون؛ ئەوانیش كۆیانبكەینەوە لەوانەیە 10 دەقی بنەڕەتییان تێدانییە.‌ئەگەر دەقی نوێیش هەبن، ئەوا ژمارەیان ناگاتە چەند دانەیەك. گەرچی هەوڵی زۆر دراوە و كەسانێك زەحمەتی زۆریان كێشاوە تا ئەو بەشە رابگرن، بەڵام پێویستە ئەوجۆرە هەوڵانە بەشێوەی گرووپی و لەسەر بنەمای بەرنامە و پلانی داهاتووبین بەڕێوەبچن. باشوور شوێنێكە كە دەیان رۆژنامە و گۆڤاری لێبڵاودەبێتەوە. زۆربەی گۆڤارەكان بەردەوام داوای وتاری هزری و فەلسەفی دەكەن؛ وتاری رەنگاوڕەنگ لە ئەفلاتوونەوە تادەگاتە ڤیریلو و ژیژەك، بەڵام ئەوە شتێكی زۆر سەیرە كە لەبری ئەو هەمووە چاپەمەنی و فەلسەفەنووسینەوە، رەنگ و بۆنی فەلسەفەی‌ زۆر پێوەدیارنییە؛ وەك ئەوەی وایە كە هەرهیچ شتێك بڵاونەكرابێتەوە و نەنووسرابێت. هۆكاری ئەم دۆخە لە تاقەتی ئەم موقابەلەیەدا نییە، بەڵام خۆی كێشەیەكی بنەڕەتییە كە بۆ لە وڵاتێكی پڕلە فەلسەفەنووسین، كەمكەس هەن كە فەلسەفی بیربكەنەوە. ‌
ئەمن پێموایە كە قەیرانی فەلسەفە لە باشوور و لەكوردەواریدا بەگشتی لە قەیرانی هزر و عەقڵییەتی كورد پەیڕۆدەكات و دیاردەیەكی مێژوویی و كولتورییە. زۆرجاران دەگەمە ئەو رادەیەی كە بڵێم كورد جارێ وەختی فەلسەفە و هزری فەلسەفی نەهاتووە؛ ئەوەی كە هەیە كۆمەڵێك نووسراوە و چاپەمەنین كە بڵاوكردنەوەیان هیچ هونەرێكی تایبەتی ناوێت؛ بۆیە بەڕای من، فەلسەفە لەكوردەواریدا تەنیا‌ تووشی قەیران نەبووەتەوە، بەڵكو بەشێوەیەكی دڵتەزین كوژراوە یان بەكوشتچووە هەروەك چۆن زۆر بوار و چەمكیدیكەی وەك سیاسەت، عەقڵانییەت، نەتەوەخوازی و گەشەی كۆمەڵایەتی و كولتوری ئەو بەسەرهاتەیان بەخۆووەدیوە.

وەرگیراوە لە:

ماڵپەڕی گۆڤاری کۆچ