د.بورهان ياسين
* “گیان لەدەستدانی كچە كوردی رۆژهەلاتی كوردستان ژینا (مەهسا) ئەمینی لەژێر ئەشكەنجە نزیكەی سێ هەفتە بەر لە ئێستا، بە پەیوەندی لەگەڵ دەستگیركردنی لە تەهرانی پایتەختی ئێران، بوو بە ئەو پریشكەی كە راپەڕینی كورستانی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێرانی دژی دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە تەقاندەوە.
ئەگەر چی ئێمە لە ئێستادا نازانین ئایا ئەم راپەڕینە دەبێتە هۆی كەوتن و كۆتایی یەكجارەكی رژێمی ئێران، بەڵام ئەوەی هەر ئێستا گرنگە پەنجەی بخرێتە سەر ئەوەیە كە “رۆخی” كوردی بوو بە ناوەندی هەڵگیرسانی بزاوتێكی ناڕەزایی سەرتانسەری لە گشت ئێراندا. جگە لەوەش لە ماوەی ٤٣ ساڵی فەرمانڕەوایی رژێمی ئێراندا ئەمە یەكەم جارە ناڕەزاییەتەكان ئەو قەوارەیە لە رووی بەشداری شار و شارۆچكەكان و ناوچەكانی ئێران بە خۆوە ببینێ و یەكەم جاریشە بەم رادەیە لە جدییەت ناڕەزایەتییەكان لە سەركەوتنی كۆتاییەوە نزیك ببنەوە. ئەمە گرنگیی خۆی هەیە، بە تایبەتی ئەگەر ئەم رووداوانە لە داهاتودا بە كەوتنی رژێم تەواو ببن، ئەوا دەكرێ كوردستان لە رۆخێكی ستەملێكراو ببێتە ناوەندێكی گرنگ كە لەوێوە گۆڕانی مێژووی ئێران دەست پێ دەكات؛ یا هەرنەبێ ئەم رووداوانە هەر زوو بوونەتە هۆی ئەوەی كە رۆژهەڵاتی كوردستان بە شێوازێكی تازەوە بكەوێتە سەر نەخشەی جوگرافیای سیاسی ئێران؛ تەنانەت دەشكرێ ئەم رووداوە ببێتە هۆی ئەوەی كە لە دیدی كۆمەلگەی نێودەوڵەتیشەوە خوێندنەوەیەكی جیاوازتر بۆ پێگە و جێگەی كورد لە ئێران بكرێ، هەر وەك چۆن پێشتر بە هۆی چەند رووداو و پێدراوێكەوە گۆڕانكاری لە جێگە و پێگەی نێودەوڵەتی كوردانی رۆژئاوا و باشوری كوردستاندا روویداوە، كە هەڵبەتە گرنگترینییان شەڕی داعشە”!
* لە ناواخنی بابەتەكەدا هاتووە:
١- فراوانبوونی خۆپیشاندانەكان هێشتان، بە هەر حاڵ لە ئێستادا، نەگەیشتوونەتە ئەو رادەیەی كە راستەوخۆ ببن بە مەترسی یەكلاكەرەوە لەسەر ئاسایشی رژێم. راستییەكی گرنگ ئەوەیە كە دەسەڵاتی ناوەندی لە تەهران لە رۆخەكانەوە ناڕوخێ؛ كەواتە تا خۆپیشاندانی بەرفراوان لە تەهرانی پایتەخت روونەدەن، ئەستەمە بتوانین باس، هەڵبەتە لە رێگای خۆپیشاندانەوە، لە یەكلابوونەوەی چارەنووسی رژێم بكەین؛
٢- رەهەندێكی گرنگی ئەم رووداوانە ئەوەیە كە فرەچەشنی و فرەڕەنگی ئیتنی و نەتەوەیی تا رادەیەك رەنگی داوەتەوە لە رووداوەكاندا، بەڵام هێشتان زووە باس لەوە بكەین كە زۆرینەی ئەم ئیتنییە و نەتەوانە لە خەباتێكی مەدەنیانەی ئاراستەكراو وە بە شێوەیەكی یەكلاكەرەوە رۆڵی خۆیان دەگێڕن. لەم بارەیەوە هەڵوێستی ئازەرییەكان دەكرێ یەكلاكەرەوە بێت، چونكە ئازەرییەكان، جیا لە كورد، عەرەب و بەلوچ، بەشێكی زۆر گرنگ لە دەسەڵات و قودرەتی ئابووری، لەشكری و بیرۆكراتی رژێم پێكدەهێنن. دەكرێ ئەم جیاوازییە بۆ چركەساتی یەكلاكەرەوەش زۆر گرنگ بێت؛
٣- ئەگەر چی ئەستەمە كەس بە شێوەیەكی بڕاوبڕ بتوانێ پێشبینی رووداوەكانی داهاتو بكا، بە تایبەتی چارەنووسی رژێم، بەڵام ئێمە هەر نەبێ دەتوانین باس لە ئەگەر و سیناریۆكان بكەین.
بۆ باسكردنیش لە ئەگەر و سیناریۆكان دەكرێ، یا راستتر بڵیین پێویستە، ئاگاداریمان لە مێژووی سەد ساڵی دوایی (واتە لە سەرەتای بیستەكانی سەدەی رابردووەوە تا ئێستا) یارمەتیدەرمان بێت. . . هەروەها رووداوەكانی جیهان لە سی و دوو ساڵی رابردوودا، هەر لە هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت و یۆگسلاڤیای پێشوو تا دەگاتە شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی و ئەزموونی عێراق لە فیدراڵیزم، دیسان یارمەتیدەرن”.
* لە دەرەنجامی بابەتەكەدا هاتوە:
ئەم بابەتە هەوڵیداوە تێگەیشتنێك دەربارەی رۆژهەڵاتی كوردستان و ئێران بڕەخسێنێ لە رێگای تیشك خستنە سەر هەندێ رووداو و پڕۆسەی مێژوویی و سیاسییەوە، لە چوارچێوەی پەیوەستێكی جوت-رەهەندیی (شاقوڵی و ئاسۆیی)یەوە. بە تایبەتی بابەتەكە، بە یارمەتی مێتودی سیناریۆ، هەوڵیداوە تێگەیشتنێك بۆ ئەو ئەگەرانە فەراهەم بكات كە لە پێشەوەمانن. هەرچەندە لەم باسەدا سێ ئەزموون (واتە داڕمانی یەكێتی سۆڤیەت و هەڵوەشانەوەی سیستمی وڵاتانی سۆسیالیستی، پارچەپارچەبوونی یوگسلاڤیا و ئەزموونی داڕمانی عێراق لە ٢٠٠٣ و لێكەوتەكانی بۆ باشوری كوردستان) یارمەتیدەرمانن بۆ تێگەیشتن لە رووداوەكان و خەمڵاندنی هەندێك سیناریۆ. بە هەرحاڵ فۆكەسێكی زیاتر لەسەر بەراوردە لە نێوان حاڵەتی ئێران و یوگسلاڤیا.
فرەنەتەوەبوونی ئێران یەكێكە لەو فاكتەرانەی كە ئێرانی لە دەوڵەتێكی مۆدێرنەوە (یا دەوڵەت-نەتەوە)وە كردووە بە یەكەیەكی سیاسی كە زیاتر لە ئیمپراتۆریەت بچێت تا دەوڵەت-نەتەوە، چونكە یەكێك لە خەسلەتە سەرەكییەكانی سیستمی ئیمپراتۆری فرەنەتەوەییبوون و فرەناوچەبوونە. بەم واتایەش ئەوە بەس نییە كە ژمارەیەك نەتەوە لە ئێران هەبن بۆ ئەوەی ئەو وڵاتە بكەن نە ئیمپراتۆریەت، بەڵكو گرنگی ئەم بوونە بۆ یەكلاكردنەوەی دواڕۆژی ئەو وڵاتە لەوەدایە كە زۆرێك لەو نەتەوانە خاوەنی خاك (ناوچە – territory)ی خۆیانن. بە تایبەتیش ئەم فاكتەرە بەهێزتر و كاریگەرتر دەبێت كاتێك، بە پەیوەندی لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی، ناوچە رۆخیی یا دەوروبەرییەكان (peripheral territories) خۆیان وەك داگیركراو دەبینن و دەسەڵاتی ناوەندیش وەك داگیركار. فرەنەتەوەییبوون یەكێكە لە پێدراوە گرنگەكان كە دەتوانێ، زوو یا درەنگ، دواڕۆژی ئێران دیاریبكات، هەروەك چۆن فرەنەتەویبوونی یوگسلاڤیا، لە دوای كۆتاییهاتنی جەنگی ساردو داڕمانی سیستم و بڵۆكی سۆسیالیستی، لە پێش هەمووشیانەوە داڕمانی یەكێتی سۆڤیەت، كۆتایی بە بوونی ئەو وڵاتە هێنا. دواجار ئەم وڵاتە بوو بە ٨ پارچە.
جگە لە فرەنەتەوەییبوون و فرەناوچەییبوون، وەك خەسڵەتی سیستمی ئیمپراتۆری، ئێران بەردەوام كاری بۆ فراوانخوازی كردووە. ئەمەش وایكردووە ئێمە بگەین بەو دەرەنجامەی كە ئەگەر یەكێتی سۆڤیەت لە دە ساڵی كۆتایی تەمەنی خۆیدا یەك دانە ئەفغانستانی لێ بووبێ بە بارگرانی، بە تایبەتی لە رووی ئابوورییەوە، ئەوا ئێران ساڵانێكە، لە چوارچێوەی پاوانخوازی و هەژموونخوازی ئیمپراتۆریدا، ژمارەیەك “ئەفغانستانی” لێبۆتە بارگرانی. لە راستیدا نەك هەر لە رووی ئابوورییەوە، بەڵكو لە رووی سیاسی، دیپلۆماسی و ئاسایشی نشتمانیشەوەشە ئەم فراوانخوازییە بۆی بووە بە كێشە و بارگرانی. ئەم حاڵەتە وایكردووە كە لە بوونی ئێراندا دژایەتییەك بە توندی كاریگەری بخاتە سەر ستراتیژی رێكخستنی فەزای كۆمەڵایەتی و نەتەوەیی ئەم وڵاتە: لە لایەكەوە ئێران وەك “دەوڵەت-نەتەوە” لەسەر نەخشەی سیاسی و لە هەناوی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا بوونی هەبووە، كەچی لە لایەكی ترەوە نەك هەر زۆرێك لە خەسڵەتەكانی ئیمپراتۆریەتی تیادا هەبووە، بەڵكو بە هۆی سیاسەتی فراوانخوازی و هەژموونخوازی وەك ئیمپراتۆریەتیش دەركەوتووە: ئەم حاڵەتە لە دژایەتی دەكرێ لە دوور مەودادا ئەم وڵاتە كڵۆڵ بكات و بیخاتە بەردەم حاڵەتی داڕمان و دووچاری هەڵوەشانەوە ببێ.
فەرموون، ئەمەش پەیوەندی (لینکی) بابەتەکەیە، کە لە ماڵپەڕی کەسسیمدا بڵاوبۆتەوە، بە هیوای خوێندنەوەیەکی بە سود:
