نووسین: د، كامەران مەنتك

ئەمە ئەوەمان پێدەڵیت، كە ئەو دەستەبژێرەی لە پەنای فەرمانڕەواكاندان، سوودمەندی یەكەمن و لەخودی فەرمانڕەواكانیش ترسناكترن لەدژایەتیكردنی ئازادییەكان و وەبەرهێنانی كۆیلایەتی، بۆیە ئەگەر كۆمەڵگەیەك بیەوێت كۆیلایەتی بنەبڕ بكات، یاخود بەلایەنی كەم باری كۆیلایەتی سووكتر بكات، دەبێت بەپلەی یەكەم شەڕی ئەو دەستەبژێرە  ساختەیە بكات ولەكاتی ئاڵوگۆڕی قۆناغەكاندا بواری پەڕینەوەیان بۆ سیستەمی نوێ نەهێڵێتەوە، ئەگینا سیستەمی نوێش هەر لەسەرەتاوە مۆركی سیستەمە كۆنەكە هەڵدەگرێت وبەسەقەتی لەدایك دەبێت!. بە واتایەكی  تر ئەوە ئەو دەستەبژێرە ساختەیە، ناشیرینییەكانی قۆناغی كۆن دەگوازێتەوە بۆ قۆناغی نوێ وبۆگەنی دەكات، رێگە نادات قۆناغی نوێ بەشێوەیەكی سروشتی وەك بوونەوەرێكی زیندوو گەشە بكات، كە ئەمەش یارمەتیدەر دەبێت بۆ ئەوەی تەمەنی راستەقینەی ئەو سیستەمە سیاسییە دیاریبكرێت، كە كۆمەڵگە بەڕێوەدەبات، لەبەرئەوەی ئەوەی تەمەنی سیستەمی سیاسی دیاریدەكات،

ئەو یەكە زەمەنییە، یاخود ئەو ساڵانە نین، كە تیایدا لەدایك بووەو هاتۆتە كایەوە، بەڵكو تێگەیشتن وچۆنییەتی مامەڵەكردنییەتی لەگەڵ ئازادییەكاندا، ئەو هێزو بازووەی، كە دەتوانێت رووبەڕووی چەوساندنەوە بێتەوە وكار لەسەر جێبەجێكردن بەرنامەكانی خۆی بكات ولەرێگە لانەدات، تا ئەو كاتە دەتوانین بڵێین دەستەبژێری نوێ وتەنانەت خودی فەرمانڕەواكانیش توانیویانە هاوسەنگییەكی باش لەنێوان پێویستییە مادی وواتاییەكانی كۆمەڵگەكەیان بێننەدی، كە ئەمەش جۆرە سەقامگیرییەك دێنێتە د و رێژەیەكی زۆری خەڵك دەتوانێت تیایدا بگاتە ژیانێكی شایستە، یاخود بەلایەنی كەم نزیك لە شایستەو جیاوازییە كۆمەڵایەتییەكان لەو ئاستەدا نابن، كە كۆمەڵگە سەرگەردان بكەن ولەباریەكی هەڵبوەشێننەوە.

بۆئەوەی بزانین سیستەمێكی سیاسی لە چ قۆناغێكی تەمەنیدایە، دەبێت لەو روانگەیەوە، واتە لە روانگەی رەفتارەكانییەوە سەیری تەمەنی بكەیت، هەركاتێك ئەو رەفتارانە بەشێنەیی ونەرمونیان بوون، ئەوە نیشانەی ئەوەیە، كە فەرمانڕەواكان وتەنانەت دەستەبژێری ساختەش توانای گوێگرتنیان لە خەڵك ماوەو نەك بە تەنیا دەتوانن وەڵامی داواكارییەكانی خەڵك بدەنەوە، بەڵكو لەو داواكاریانەش تێدەگەن وبەگوێرە بایەخی داواكان وپێویستییەكانی ئەو داوایانە بۆ كۆمەڵگە، هەڵیدەسەنگێنن ودواتر دەیكەنە بڕیار، بەمەشەوە ناوەستن، چاوەڕوانی ئەوەش دەكەن، كە بڕیارەكە چۆن جێبەجێ دەكرێت وكاریگەری بڕیارەكە و رەنگدانەوەی لەسەر رای گشتی هاونیشتمانیانی چۆن دەبێت، تاوەكو فەرمانڕەواكان ودەزگاكانی فەرمانڕەوایی لەسەردەمی نوێدا بەو شێوەیە بیر بكەنەوەو كاربكەن، ئەمە ئەوە دەگەیەنێت،

كە پەیوەندییەكانی نێوان  خەڵك ودەسەڵات لە ئاستێكی باشدایەو گوێ لەیەكتر دەگرن، هەر كاتێكیش ئەو پڕۆسەیەی ئاماژەی پێكرا بەسەقەتی بەڕێوە چوو، واتا فەرمانڕەواكان گوێیان لەخەڵك نەگرت وبەگوێرەی پێویستییەكانی خۆیان میكانیزمی بڕیاردان وجێبەجێكردنیان بەڕێوە برد، ئەمە واتای ئەوە پەیوەندییەكانی خەڵك دەسەڵات لەیەكترازاوەو هەریەكەی لە ئاقارێكەوە ئاشی خۆی لێدەكات، ئەمەش لەكاتێكدا روودەدات، كە دەسەڵاتدارەكان دەكەونە ژێر كاریگەری دەستەبژێری ساختەو دیوارێك خۆیان و خەڵكەكەیاندا دروست دەكەن، كاتێكیش ئەو دیوارە دروست دەكرێت، ئیتر زمانی لەیەكتر تێگەیشتن لەنێوان خەڵك ودەسەڵاتی سیاسیدا نامێنێت دەسەڵاتدارەكان لە خەڵك بێمنەت دەبن وخەڵكەكەش دەستبەرداری هیوای چاكبونەوەی سیستەمی حوكم كردن دەبن وبیر لە دروستكردنی ئەلتەرناتیڤێكی تر دەكەنەوە، هەر كاتێكیش بیر لەدروستكردنی ئەلتەرناتیڤێكی تر كرایەوە، واتای ئەوەیە گڵۆڵەی فەرمانڕەواكان بەرەو لێژی دەڕوات، سەرەتا ئەو لێژبوونەوە لەسەرەخۆو دواتریش وردە وردە خێراتر دەبێت وئەو كاتە هێز نییە رەوڕەوەی لێژبوونەوەكە بووەستێنێت، تاوەكو دەگاتە هەڵدیڕێك وئاودیوی ناو دۆڵ وزەندۆڵەكانی مێژوو دەبێت وجێگەی خۆی بۆ سەردەم وقۆناغێكی نوێ چۆل دەكات!

بێگومان ئەو شرۆڤەكردنە بۆ ئەو سیستەمانەیە، كە بەشێوەیەكی خۆڕسك ولەناو كۆمەڵگەكەی خۆیاندا لەدایك بووینەو گەشەیان كردووە، كە ئەمە لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا، واتە لەسەردەمی شۆڕشی گەیاندن وئەلیكترۆنیدا، كارێكی ئێجگار ئەستەمەو نمونەی زۆر كەم دەبینرێت، دەتوانین بڵێین تا رادەیەكی زۆر نمونەی ئەو سیستەمە خۆڕسكە تەنیا لەنێو ئەو سیستەمانەدا بەدیدەكرێت، كە زلهێزی جیهانین وشەڕ لەسەر كۆنتڕۆڵكردن وداڕشتنەوەی باڵادەستی جیهانی دەكەن، ئەوانەی تر، تەنانەت بەشێك لە سیستەمە هەرێمییەكان و وڵاتە سادەكانیش، زۆرینەیان دەكەونە ژێر كاریگەری ململانێیە هەرێمی وجیهانییەكانەوەو مۆركی ئەو سیستەمانە لەلایەن هێزە گەورەكانەوە دادەڕێژرێت وفەرمانڕەواكانیش لەسەر دەستی ئەوان دەهێنرێنە سەر كورسی دەسەڵات وئەو رۆڵەیان بۆ دیاردەكرێت،

كە پێویستە لەسەر تەختەی سیاسەتی نێودەوڵەتی وجیهانیدا بیگێڕن، بەشێوەیەك هەرگیز لەگەڵ ئەو رێسایانە رووبەڕوونەبێتەوەو بەگژیدا نەچێتەوە، كە یاریزانە گەورەكان لەسەری رێككەوتوون، لە دۆخێكی لەو شێوەیەشدا، فەرمانڕەواكان ئەوپەڕی تواناكانی خۆیان بۆ رازیكردنی ئەو هێزەكانە بەكاردهبێنن، كە ئەوانی هێناوەتە دەسەڵات وپشتیان دەگرێت، ئیتر لێرەدا هیچ پەیوەندییەك سروشتی لەنێوان فەرمانڕەواو بەرفەرمانەكاندا نەك نامێنێت، بگرە هەر دروستیش نابێت، لەو خاڵەدا ململانێ ورووبەڕووبوونەوە لەنێوان خەڵك ودەسەڵاتدارەكاندا گەشە دەكات، هەرچەندە هەوڵبدرێت ئەو ململانێ ورووبەڕووبوونەوەیە دیزە بە دەرخۆنە بكرێت وبشاردرێتەوە،

لەژێرەوە هەر گەشە دەكات ورۆژ بەرۆژ بەهێزتر دەبێت، دەكرێت زلهێزەكان لەپێناو بەرژەوەندییەكانی خۆیان بۆ ماوەیەك چاوپۆشی لەو دۆخە ئاڵۆزە بكەن وبەردەوام بن لە پاڵپشتیكردنی فەرمانڕەوا دەسكەلاكانی خۆیان، بەڵام لەكۆتایدا ئەوانیش ناچار دەبن، لەپێناو پاراستنی سەقامگیری ئەو ناوچانەی لە چوارچێوەی باڵادەستی ئەواندایەو پاراستن وهێشتنەوەی بەرژەوەندییەكانی خۆیان، لە چركەساتێكدا دەستبەرداری ئەو فەرمانڕەوایانە بن و لەگەڵ ئەوان دەستبەرداری ئەو دەستەبژێرە ساختەیە بن و لەپێناو دامركاندنەوەی تووڕەیی خەڵك بیاندەنە دەست نێچیرەكان وئەوان خۆیان وبەرێگەی خۆیان رەفتاریان لەگەڵ دا بكەن وتۆڵەیان لێبكەنەوە!. نمونەشمان لەم بارەیەوە ئێجگار زۆرە، بۆ نمونە رەزاشای ئێران، كاتێك لەدوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە لە لایەن بەریتانییەكانەوە هێنرایە سەر دەسەڵات، هەر بەریتانییەكان خۆیان لەسەرەتاكانی جەنگی دووەمی جیهانی، لە دەسەڵاتیان لادا، چەرچەرچلی سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتەی بەریتانیا زۆر راشكاوانە دانی بەو راستییە ناو گوتی ئێمە خۆمان رەزاشامان هێنایە سەر دەسەڵات وهەر خۆشمان لامانبرد!.

دەتوانین ئەو جۆرە فەرمانڕەواییەش بە هەمان شێوەی ئەو فەرمانڕەواییانە شیبكەینەوە، كە بەشێوەیەكی سروشتی لە ناو كۆمەڵگەكانی خۆیاندا لە دایك بوون و گەشەیان كردووە، بەڵام ئەمەیان تۆزێك سەختترە، لەبەرئەوەی هەندێكجار سەرباری تێپەڕینی تەمەنی سیستەمەكەو دەركەوتنی نیشانەكانی پیربوون، هێشتا بەرژەوەندی زلهێزە كە لە مانەوەیدا دەبێت ولەو حالەتەدا تەمەنی دەسكاری دەكرێت، بە واتایەكی تر بەنجێك لە جەستەی سیستەمەكە دەدەن وبۆ ماوەیەك بە سڕكراوی دەیهێڵنەوە، تاوەكو ئەوان ستراتیژەكانی خۆیان جێبەجێدەكەن ودوای ئەوە، دەیدەنەوە دەستی خەڵكەكەو لەرێگەی كۆمەڵێك سیناریۆوە خۆیان خەڵكی لێهاندەدەن وهەوڵی روخاندن ولەدەسەڵات لادانی دەدەن، ئەمەش ئەو گەمە گاڵتە ئامێزەیە بەشێكی زۆر لە سیستەمە سیاسییەكانى رورهه لاتى ناوه راست وئه و ولاتانهى, كه بيّشتر به ولاتانى جيهانى سيّيهم بيّناسه دهكران نهنجام دهدريت، لهميروودا زوّر نمونهى ديارى لهو بابهتهمان ههيه، بوّ نمونه تهمهنى 150 سالى كوتابى دهولهتى عوسمانى به هوّى لايه نكرى وكه مهى هاوسه نكى هيّزهوه بوو, ئه كَينا مردنى سروشتى ئهو دهولهته زوّر زووتر دهستبيّكردبوو!.

كهواته وهك تامارهى بيّكرا، ئهوه رهفتارى فه رمانره واكان وبه شيّوهيهكى وردتر، به يلهى يه كهم رهفتارى دهسته بزيّرى ساخته يه له كَهل خه لكه كهى, كه تهمهنى سيسته مهكه دياريده كات وده توانريّت له و كَوّشه نيكايهوه خويّندنه وه بو ئه و ماوهيه بكريّت، كه له سهر دهسه لاتدا ماوييانه، واته يتشبينى جاره نووسى سيستهمهكه بكريّت، جيّكهى سهرنجه, ئهو دهسته بزيّره ساخته يه به ر له فه رمانره وه كان هه ست به كوتايى قوناغهكه دهكهن, جونكه بيكهى نه وان له ناوه راستي خه لك وفه رمانره واكاندايه و به ركه وته يان راسته وخوّ له كهل هه ردوو لايهنى هاوكيشه كه هه يه، بوّيه ئهوان زووتر ههست به كورانكارييه كان دهكهن و هه ولدهدهن له فه رمانره واكان بابدهنه وهو بيّكهيهك بو خوّيان له قوّناغى نويّدا جيكير بكهن, ئهو شيكردنه وهيه، لهدوا قوّناغه كانى رزّيّمه كهى (سهدام حوسيّن) زوّر به روونى بهديار دهكهويت,

جوّن له پريكا، ئه وانهى دهسته راستى رزيمى بهعس بوون، وهك شوّرشكيّرى نهيّنى خرانه به رجاوى خه لك وهيّزه ئيراقييه كان به ركريان ليّكردن ودواتريش به شيكى زوّريان توانيان له رزيمى نويدا جيكهيان خوّيان بكهنه وه, ياخود خرانه نيّو قووتوو بوّ كاتى بيويست راكيران!. كه له بنه ره تدا ئهمانه خوّيان شيّوينه رى كَه شهسه ندنى سروشتى سيسته مهكه كونهكه بوون و هوّكارى سهرهكى ئه وه بوون، كه ئه و سيستهمه زوو پير بيّت و له تهمهنى راسته قينهى خوّى كه وره تر ده ربكه ويت, دياره ئهمهش دهبيّته هوّى أهوهى به خيّرايى أهو أوميّدانه هه لبوه شيّته وه, كه لهسهر قوناغى نوي ههلده جنراو دوّخه كه له دوخى ناشتبوونه وهيه كى كاتى له نيّوان خاوهن كوّيله كان وكويله كان، به رهو دهستييكى ململانيّيهكى تر هه نكاو بنيّت, كه باجهكهى له كوتايدا نهك تاجى سهرى فه رمانره واكان خوّيان، به لكو خودى سه ريشيان دهبيّته قوربانى!.