نووسین: هاوار محەمەد

عێراق لە سەرەتاى پێكهاتنیدا وەك دەوڵەتێكى مۆدێرنى دواى جەنگ و پەیماننامەى لۆزان، شانشینێك بوو لەژێر سەرپەرشتیى بەریتانیادا؛ ئینگلیزەكان هاوكاربوون لە نووسینەوەى دەستوورێكدا بۆ عێراق و چەند ساڵێك دواتریش هەیكەلیەتى سوپاى نوێى عێراقیان داڕشت، هاوکات دەبوو لە ئاستى حكومەتدا هەندێ سیماى مۆدێرنە و دیموكراتى، وەك ویستى دووركەوتنەوە لە میراتى دەوڵەتى عوسمانى پیشان بدرێت. لە دواى دیاریكردنى شا فەیسەڵەوە 1921 تاوەکوو 1939 بەرە بەرە عێراقى نوێ دامودەزگاى دەوڵەتى دامەزراند و هەوڵی دا پەرە بە ژیانى شارنشینى بدات و ژیانی گوندنشینى، كە ڕاگرى نەزمى عەشایەرى بوو، لاواز بكات[1]. بۆ وەدیهێنانى ئەم ئامانجە و بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى پێداویستییە كارگیڕێیەكانى، شانشینى عێراق پەرەى بە دامەزراوە فێركارییەكان دا و لە ژمارە و چۆنێتیى چینى ناوەندى خوێنەوار، توێژى ئەنتلجنسیاى زیاد كرد[2].

گەرچى چینى خوێندەوارى عێراقى و كوردى هەرگیز لە تیۆر و زانستەكان و فەلسەفەدا زۆر قووڵ نابنەوە، بەڵام بنكەكەیان بەرە بەرە فراوان و هەمەجۆر دەبێت، بۆ نموونە لە سەرەتاى سەدەوە چینى ئەفەندى لە عێراقدا دەبێتە چینیكى بەرچاو و تا ساڵانى حەفتاكان ناو و شۆرەتى ئەفەندییەكان بەردەوام دەبێت. هەر لەو ساڵانەدا بەشێك لە نووسەران، ڕۆشنگەران و بنەماڵە ڕۆشنبیرەكانى كوردستان، بەتایبەتى لە سلێمانى و هەولێر، نازناوى “ئەفەندى”ـیان هەڵگرتبوو. ڕەنگە ڕوون نەبێت ئاخۆ زاراوەى “ئەفەندى” یان “ئەفەنى” هەڵگرى هەمان بارى مانایى “ئەفەندم”ـى توركییە یان نا، بەڵام بەو پێیەى عوسمانییەكان لەو ناوچانە باڵادەست بوون و لە كۆتایى دەسەڵاتەكەیاندا قوتابخانە عوسمانییەكانیان كردەوە، پێدەچێت وشەكە لەوانەوە هاتبێت. بەڵگەیەكى ترى ئەمە ئەوەیە كە كۆمەڵناسى عێراقى “عەلى وەردى” لە كتێبى “لمحات اجتماعية من تأريخ العراق الحديث”ـدا، ئاماژە بەوە دەدات كە هەندێك لە ئەفەنییەكان زاراوەى زانستى و توركى و بڕێكیش ئینگلیزییان بەكار هێناوە، كەواتە دەبێت سەرەتا دەرچووى قوتابخانە عوسمانییەكان و دواتر قوتابخانە نوێیەكانى سەردەمى ئینتیدابى ئینگلیزەكان بووبن؛ بەڵام ئەمانە دواى دەركەوتنى قوتابخانە و پەیمانگا نوێیەكانیش هەر پەیوەست بوون بە زاراوەى “ئەفەنى”ـیەوە، وەك هێمایەك بۆ پێگەى كۆمەڵایەتى:

«لە عێراقى ئەوكاتدا چینێكى نوێى كۆمەڵایەتى دەردەكەوێت كە ناویان لێ دەنرێت “ئەفەندییەكان”، ئەمانە دەرچووى قوتابخانە نوێیەكانن و لە دامەزراوەكانى حكومەتدا بەرە بەرە جێگاى فەرمانبەرە كۆنەكان دەگرنەوە و كاریگەرییەكى بەرچاویان لەوەدا دەبێت كە ڕواڵەتەكانى نوێگەرى [مۆدێرنە] بهێننە نێو كۆمەڵگەى عێراقى»[3]. 

  بەڵام جگە لە شێوازى قسەكردن، ئەفەنییەكان بە شێوازى جلوبەرگ و كەلوپەلیشدا خۆیان جودا كردۆتەوە:

«ئەفندێتی كاریگەرییەكى دیكەى كۆمەڵایەتیشى هەبوو، ئەویش لە ڕووى مەیلیانەوە بۆ نوێگەرى لە پۆشاك و كەلوپەل و خانوو و شتى لەم بابەتەدا. ئەوان یەكەم كەس بوون كە جلى فەرەنگى و تەڕبوشیان بەكار هێنا، هەر ئەوان بوون كەلوپەلى مۆدێرنى ناوماڵى وەك كورسى و تەپڵەكیان بەكار هێنا، بە كەوچك و چەقۆ و چەنگال نانیان دەخوارد، ڕۆژنامە و گۆڤاریان دەخوێندەوە و ڕیش و سمێڵیان دەتراشى. ئەم شتانە بۆ ئەوان فەخر و بەخۆنازین بوون و وەك هێماى شارنشینی، كە لە ڕەشەخەڵك جوداى دەكردنەوە، لێیان دەڕوانین»[4].

لە سەرەتاى سەدەوە پرۆژە بچووكەكانى كارەبا بە هاوكارى بەریتانییەكان دادەنرێن و لەدواى دەسەڵاتى عوسمانییەكان پرۆژەكان پەرەیان پێدەدرێت. عەرابى ئەم پرۆژەیە كەسێكە بە ناوى “مەحمود شابەندەر”، یەكێك لە بازرگان و سەرمایەدارەكان كە پەیوەندیى ئاڵوگۆڕى لەگەڵ ئینگلیزەكان هەیە. هەر ئەم بازرگانە بۆرژوازە یەكەمین چاپخانەیش دەهێنێتە عێراق كە دواتر شوێنەكەى دەگۆڕێت بۆ كافتریایەكى ڕۆشنبیرى. بەم جۆرە دووجۆر ڕووناكى پێكەوە و لەلایەن هەمان كەسەوە بەغداد و دواتر شارەكانى دیكە، ڕۆشن دەكەنەوە[5] كە دەبنە هۆى ڕاكێشانى زیاترى دانیشتووان بۆ ئەو ناوچانە. بەهێزبوونى ژیانى شارى و دواتر فراوانبوونى بنكى چینى ناوەند بە زەمینەسازیى دەوڵەتى شانشین، بە واتاى گۆڕان بوو لە زمان و شێوازى ژیان و پۆشینى خەڵكدا، لەوانەیش پۆشاكى ژنان. ئەو هەلومەرجە دەرەكییەشى كە لەم كاتەدا یارمەتیدەر بوو بۆ كاریگەرى وەها خواستێك لە كۆمەڵگەیەكى هەمەڕەنگ و نایەكگرتووى وەك عێراقدا، سەركەوتنى چاكسازییە ڕیشەییەكانى مستەفا كەمال بوو لە توركیا بۆ دامەزراندنى دەوڵەتێكى سێكیولارى نیمچەئەورووپى. بەشێك لەم چاكسازیانەى مستەفا كەمال پەیوەست بوون بە پۆشاكەوە. بەگوێرەی یاسا نوێیەكان هەموو ئەو پۆشاكە نەریتییانەى كە هێماى ئایینییان هەبوو و دەبوونە مایەى جیاكارى لەسەر بنەماى پێگەى ئایینى، قەدەغەكران.

عێراق لەسەرخۆتر بە هەمان ئاراستەى تێپەڕاندنى قۆناغى دەرەبەگایەتیدا، بەرەو كۆمەڵگەیەكى نیمچەسەرمایەداری دەڕۆیشت (گەرچى بە خێرایی خواستەكانى سێكسولاریزەیشن و مۆدێرنیزەیشن بەربەستیان بۆ دروست دەبێت و زۆربەى هەوڵەكان شكست دەهێنن). تا ڕووخانى پاشایەتى کەمتازۆر بەرەوپێشبردنى كەرتى پیشەسازى، ڕێگاوبان، نەخۆشخانەكان، هاوكات دروستكردنى دەستى كار بۆ ئەم دامەزراوانە بە واتاى دەستكاریكردنى بونیادى كۆمەڵایەتى خەڵك بوو، چونكە بۆ ئەم مەبەستە دەبوو پەرە بە خوێندنى پیشەیى و ئەكادیمى بدرێت، بەمەیش ڕەگەزى نێرینە لە شارەكاندا بە ڕێژەى زۆر و ڕەگەزى مێینەیش بە ڕێژەى كەمتر بەشدارییان كرد كە ڕاستەوخۆ بە واتاى گۆڕانى ئەندازەى كۆمەڵایەتى بوو. بەهۆى ئەم گۆڕانە شلۆقەوە لە بونیادى كۆمەڵایەتیدا، كارگەكان، كۆلێژەكان، خوێندنە پیشەییەكان، بیناسازیى نوێ، بازاڕە ناوەندییەكان، دامەزراوەكانى دەوڵەت بەرەو جێگیرى چوون و ژمارەیەكى زۆرى خەڵكیان بە هەردوو ڕەگەزەكەوە لەخۆ دەگرت؛ بەم واتایە پانتایى چینى ناوەندى بۆرژوازى و فەرمانبەر، كە زیاتر مەیلى بە ڕۆژئاواییبوونیان هەبوو، هەروەها پانتایى چینى كرێكاریش كە چیتر جووتیار نەبوون، تا ناوەڕاستى سەدەى بیست بە شێوەیەكى بەرچاو گەورەبوون؛ ڕەگەزى مێینە خەریكبوو سنوورەكانى ماڵیان جێ دەهێشت و دەستبەردارى پۆشاكى نەریتیی دەبوو. بەشێكى ژنان دەیانتوانى لە ماڵ بچنە دەرێ و دەوامیان هەبێت، هەر بەم هۆیەوە فێرى ئەوە بوون بۆ كاتبەسەربردنیش بچنە دەرێ، تەنانەت بۆ هەندێ لە قاوەخانەكانى بەغداد:

«قاوەخانەى سویسرى و بەرازیلى دوو قاوەخانە بوون لە ناوەندى پایتەختدا، كە ڕۆشنبیرانى چینى ناوەڕاست ڕوویان لێ دەكردن. بە جامخانە لە ژاوەژاوى خەڵكى و ژیانە ڕۆژانەییەكەیان جوداى دەكردنەوە؛ لەوێدا مۆسیقاى كلاسیكى [ى ئەورووپى] لێ دەدران و بە ئارامى گفتوگۆ دەكرا، خەڵكى بیانیى دەبینران، باسوخواسیش دەربارەى جیهان كە تێكەڵەیەكە لە لۆكاڵیتى و گەردوونێتى بەڕێوە دەچوو. قاوەخانەى عێراقى كە هێشتایش نەریتى خۆى پاراستبوو، ڕێى دەگرت لەوەى ژنان بچنە ژوورەوە، بەڵام قاوەخانەى نوێى ڕۆشنبیران ئەم ڕێسایەشى شكاند»[6].

ئەم گۆڕانە سەلیقەى هونەریى خەڵكیشى گرتەوە، تەنانەت لە بوارى مۆسیقاشدا گۆڕانى بەرچاو ڕوویدا، گەرچى مۆسیقا ڕەنگە سەختتر لە هەر كایەیەك خۆى بەدەستەوە دابێت. فۆلكلۆر و بەتایبەتیش مەقامات، لاى عێراقییەكان بایەخى گەورەى هونەریى هەبوو كە بە زۆرى لە كۆڕ و كۆبوونەوەكاندا دەوتران، بەڵام شەپۆلى مۆسیقاى ڕۆژئاوایى لە نیوەى یەكەمى سەدەى بیستدا، جۆرە مۆسیقایەكى دیكەیشى بە گوێگر ئاشنا كرد كە دنەى كرانەوەیان بەسەر دنیاى ڕۆژئاوا و ئامێرە مۆسیقییە نوێیەكاندا دەدا. لە دەیەكانى سەرەتاى سەدەدا گرامافۆن و لە دەیەى سێى هەمان سەدەدا ڕادیۆ دێنە عێراقەوە، ئەمەیش بە تەواوى فەزاى چایخانەكان، قاوەخانەكان، یانە شەوانەكان و درەنگتر فەزاى خێزانەكان دەگۆڕێت؛ سینەما و تەلەفزیۆنیش زەمینەى ئەوە دەڕەخسێنن كە كۆنسێرت و ئاهەنگەكان بۆ بەرچاوى بینەران پەخش بكرێن و هاوكات ئاوازى مۆسیقاى ڕۆژئاوایى سەرنجى هونەرمەندەكان بە لاى خۆیدا ڕابكێشێت. جگە لەمەیش كردنەوەى كۆلێژى هونەرەجوانەكان دەبێتە هۆى ئەوەى مۆسیقا شێوە فۆلكلۆرییە نەنووسراوەكان تێپەڕێنێت و گۆرانى لە بەستەى زارەكییەوە ببێتە كایەیەكى ئەكادیمیى زانستی، بۆ ئەمەیش میوزیكناسیى ڕۆژئاوایى یارمەتیدەر بوو.

وێڕاى ئەم بەركەوتنەى نەریت و مۆدێرنە، ئەم نەریتە ڕۆژهەڵاتى و ڕۆژئاواییە هەمیشە دژ بە یەك نەبوون، چونكە كولتوورى ڕۆژئاوا خۆى لە پڕۆسەى بەجیهانیبوونەوەدا بوو؛ لەبەر ئەمە هەر كەس گوێ لە گۆرانى عەرەبى نێوان ساڵانى 1940 تاوەکوو 1975 بگرێت، هەست بە جۆرێك جیهانێتی، هەست بە مەیلێكى “ئاوێتەكردن”ـى گۆرانى ڕەسەن بە ئاواز و ڕیتمى مۆسیقاى مۆدێرنى ڕۆژئاوایى دەكات. ئەم مەیلە، خۆى پەیوەست بوو بە هەوڵەكانى ڕۆشنگەرە عەرەبەكانەوە بۆ یەكخستنى نەریت و مۆدێرنە، بە دەستكاریكردن و گونجاندنى هەردووكیان لەگەڵ یەكتریدا. ڕەنگە لە كایەى مۆسیقادا محەمەد عەبدولوەهاب و فەرید ئەترەش لە میسر نوێنەرى ئەم بەیەكگەیاندنە بن. لە سوریا و عێراق و لوبنان لە ساڵانى چلەكاندا گەڕانەوە بۆ كەلەپوورى “موشحات”ى ئەندەلووسى دەستى پێ كرد و ئەمەیش جۆرێك بوو لە دۆزینەوەى بناغە و ڕەوایەتى بۆ ئەم گونجاندنەى ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا، بەو پێیەى ئەدەبیاتى ئەندەلووسى بەرهەمى بەیەكگەیشتنى، ئیسلام و مەسیحییەت بوو لە ئیسپانیادا. لە عێراق “ڕوحى خەمماش” پێشەنگى كەلەپوورى موەشحات بوو. لە لوبنانیش ساڵانى دواتر فەیروز ڕۆحى كردەوە بە بەریدا.

لە پاڵ ویستى گونجاندنەوە، مەیلى دەرچوونیش لە کەلەپوور، لە دنیاى عەرەبیدا گەشەی دەسەند و ئەمانەش كاریگەرییان لەسەر هونەرى عێراقیش هەبوو. بۆ نموونە “حەلیم ڕۆمى” لە لوبنان فۆڕمێكى ئاوازى نزیك لە فەرەنسى هێنایە نێو هونەرى عەرەبى، ئەسمەهانیش هەندێ گۆرانى، دیارترینیان “ليالي أنس في فيينا”ى، كە باس لە ئەزموونى موسافیرێكى ڕۆژهەڵاتى بۆ نەمسا دەكات، بە مۆسیقایەكى نیمچەڕۆژئاوایى چڕى. لە دەیەى پەنجاكان و شەستەكاندا، دواى دامەزراندنى كۆمەڵەى میوزیسیارانى عێراق، ڕێژەیەكى زۆر گۆرانى لە عێراقدا بەرهەم هاتن و ئەزموونە مێینەكانیش تێیدا دەركەوتن. پێشتریش مێینە لە مەقامى عێراقیدا پێگەى هەبوو، بەڵام ناچار بوو فۆڕمە نێرانەكەى هونەریش بپارێزێت. ئەم جارە ژنان پتر بەرەو دەنگى مێینە و ئەداى ژنانە ڕۆیشتن، گەرچى هیچیان لە عێراق هێندەى فەیروز ژنانە نەبوون؛ لەوانە: ئەحلام وەهبى، زەكیە جۆرج، مائیدە نەزهەت، سیتا هاكوبیان و هیتر. وەستانى ئەم خانمانە لە سەر ستەیج بە هابیتوسێكى مۆێرنەوە، بەتایبەت لە ڕووى پۆشاك و ماكیاژ و تەسریحەوە، ئینجا پەخشكردنى كۆنسێرتەكانیان لە ڕادیۆ و تەلەفزیۆنەكانەوە كاریگەریى لەسەر كرانەوەى زەینى كۆمەڵگەى عێراقى هەبوو. لە ئەدەبیاتیشدا نووسینى ژنانە لە دەركەوتندا بوو؛ دیارترینیان شاعیرى بەناوبانگ “نازك مەلائیكە” بوو، هەمان ئەو خانمەى خوێندنە پلەباڵاكانى لە ئەمریكا تەواو كرد.

بە هۆكارى سیاسى و كۆمەڵایەتى، كوردەكان لەو سەروبەندەدا حزوریان لە كایەى هونەردا كەمتر بوو، لە توركیا گۆرانى كوردى قەدەغە كرابوو، لە عێراقیش دەرفەتى یەكسانیان بۆ نەدەڕەخسێنرا: لەگەڵ ئەوەیشدا لە نیوەى دووەمى سەدەى بیستدا شەماڵ سائیب لە بەغداد خوێندنى دواناوەندى و پەیمانگاى هونەرەجوانەكان تەواو دەكات؛ هەر لەوێش خۆى فێرى ژەنینى هەندێ لە ئامێرە مۆسیقییەكان دەكات و دەست دەكات بە دانانى ئاوازى گۆرانى و كلیپكردنى بەرهەمەكانى. بە شێوازێكى نوێگەرانە گۆرانى كوردى، نەك تەنیا بۆ كورد دەچڕێت، بەڵکوو بەهۆى پەخشكردنى بەرهەمەكانییەوە لە ڕادیۆ فەرمییەكان، بە گوێگرانى عەرەبیشی ئاشنا دەكات. هەر لە هەمان سەروبەنددا لە باشوورى كوردستان  عەلى مەردان و بەتایبەیش قادر دیلان تازەگەرییان لە گۆرانیى كوردیدا كرد، ئەمەیش ڕێى خۆشكرد تا لە ساڵانى دواتردا هونەرمەند هۆمەر دزەیى ئیرۆتیكایەكى كوردى لە گۆرانیدا پەرە پێ بدات كە بۆ كۆمەڵگەكانى وەك هى ئێمە ناوازە و نوێ بوو. هەڵبەت لە گۆرانییەكانى حەسەن زیرەكیشدا دیمەنى ئیرۆتیكى هەبوون، بەڵام جیاوازییان ئەوەبوو كە حەسەن زیرەك زیاتر میللى بوو، لە كاتێكدا هۆمەر دزەیى مۆدێرن و ئەكادیمى بوو؛ تەنانەت هەندێك لە ئاوازە ڕۆژئاواییەكانى بە كوردێنراوى دەوتەوە؛ ئەم ستایلەى دزەیى تا دواین بەرهەمى هەر بەردەوامە و بنەڕەتێكى گرنگى داڕشتووە بۆ سەرپێخستنى گۆرانیى ئیرۆتیكیی كوردى. ئەم نوێگەرییە لە مۆسیقاى كوردیدا، هەندێجار بووەتە هۆى گەڕانەوەیەكى نۆستالژى بۆ بابەتەكانى نێو گۆرانى نەریتى. ئەم حەسرەتە دەتوانین لە گۆرانى “دوو ئاوانەكەى لاى ماڵە گەورە”ى “حەمە ساڵح دیلان”ـدا ببینین. لەوێدا جامى “فۆتۆگراف”، ڕووناكیى مۆدێرن كە وێنەى دنیاى نوێ دەگرێت، چیتر شێوازى ژیانى “ئێلى جاف” بە تەواوەتى پیشان ناداتەوە (لە كۆتایى سەدەى بیستدا “عەدنان كەریم” دەبێتە نوێنەرى سوننەتگەراییەك كە تاسەى گەڕانەوەیەتى بۆ ئاوازە میللییەكان). 

لە پاڵ هەموو ئەم خواستانەى چینى ناوەندەوە بۆ دەرچوون لە نەریتەكان، دەوڵەتیش هەر لە دەیەكانى سەرەتاى سەدەوە بۆ وەدیهێنانى یەكگرتوویى لەنێو دەوڵەتێكى هەمەجۆرى هێشتا لاوازدا، سیستەمى یەكپۆشى (زي موحد)ى لەنێو بەشێك لە دامەزراوە و ئۆفیسەكانى دەوڵەتدا سەپاند، لەوانە سوپا و پۆلیس كە بینینى هەر یەك لەم گروپانە ماناى جۆرێك پێگەى ڕەمزى و كۆمەڵایەتیش بوو لە كۆمەڵگەدا، بۆ نموونە پۆلیسى هاتوچۆ لە ڕێگەى پۆشاكەكەیەوە كە دەبوو خەڵكى بیناسنەوە، دەسەڵاتى ئەوەى دەبوو كە هاتنوچوونى هاووڵاتیان لەسەر شەقامەكان ڕێك بخات. ساڵانێك دواى ڕووخانى سیستەمى پاشایەتى، یەكپۆشى بەسەر خوێندنى ئەكادیمى و كارگەكانیشدا سەپێنرا، بەڵام هەر لە سەردەمى پاشایەتییەوە هەندێك لە كۆلێژەكان پەیڕەویان دەكرد. سیستەمى یەكپۆشى لە دامەزراوە سەربازى و مەدەنییەكاندا ڕۆڵێكى دوو لایەنەى گێڕا. بەر لەوەى بەعسییەكان دەسەڵات بگرنە دەست، یەكپۆشى ڕۆڵێكى پۆزەتیڤى لە كۆمەڵگەى دەرەبەگیى عێراقیدا هەبوو؛ لە ڕێگەى دیسپلینى یەكپۆشییەوە كە فۆڕمى مۆدێرنى پۆشاكى هەبوو، سیمایەكى نوێگەرانەى یەكپارچە بە هەر دامەزراوەیەكى دەوڵەت دەدرا، ئەمەیش بە واتاى لاوازكردنى شێوازى پۆشینى نەریتى و ناوچەیى بوو. دەرەنجامى ئەم دیسپلینە ئەوەبوو كە لە ناوەندە فەرمییەكان، قوتابخانەكان، كارگەكان، پەیمانگا و كۆلێژەكاندا جیاوازیى چینى باڵا و نزم بە فۆڕمە كۆنەكانى وەکوو ئاغا و جووتیار ون دەبێت و ڕووبەرى چینى ناوەند (فەرمانبەر، تەكنۆكرات، مامۆستا، ڕۆشنبیر، پیشەوەر، قوتابى) فراوان دەبێت. ئەو فۆڕمە پۆشاكەیشى كە پێشنیار دەكرا، جلى مۆدێرن بوو كە بە پێوەرى ئایینى هەڵنەدەسەنگێنرا، بەڵکوو لانیکەم بەگوێرەی پێشكەوتنى كایەكان لە سەردەمەكەدا دیارى دەكرا، لەبەر ئەمە بۆ نموونە پۆشاكى كچان لە قوتابخانە و زانكۆكاندا (لەوانە كراسى سپى، تەنوورەى ڕەساسیی كورت و مامناوەندى فەتحەدار، ڕیباتى ڕەش یان شین، قردێلە، گۆرەوى سپى) لەسەر بنەماى “شەریعەت” نەدوورابوو، بەگوێرەی لەبەرچاوگرتنى ماوەى تەمەن، دۆخەكانى جەستە، مۆدێرنتى كایەكە دیزاین كرابوو؛ لەگەڵ ئەم دیزاینەشدا ئەم جۆرە پۆشاكە هیچ واتایەكى سێكسى هەڵنەگرتبوو؛ پتر هێمابوو بۆ پێگەى كۆمەڵایەتى، بۆ شوێنگەى ئەو توێژە لە كۆمەڵگە و دەوڵەتدا.

لە كۆى ئەم ماوە زەمەنییەدا، واتە لە سەرەتاى دەوڵەتى عێراقەوە تاوەکوو كودەتاى دووەمى بەعسییەكان، بە هۆكارى جۆراوجۆرى دیكە، ئەو جۆرە پۆشاكە لە كۆمەڵگەى شارنشینی عێراقى و كوردستاندا بڵاوبوویەوە كە دواتر خەڵكى ئێمە ناویان لێ نا “جلى مۆدە”. لە سەرەتادا بەكارهێنانى ئەم زاراوەیە بە واتاى “تازەیى” نەبوو، یاخود هەندێك گۆڕانكاریى نوێ لە جلێكى كۆنەباودا؛ جلى مۆدە ئاماژەی بە دەركەوتنى چینێكى نوێ، بە گۆڕانێك لە بونیادە كۆمەڵایەتییە دێرینەكاندا دەدا. جلى مۆدە بە واتاى فۆڕمى پۆشینى مۆدێرن بوو، جۆرە قیاس و دوورین و چنینێكى دیكە، هونەرى تەنسیق و ڕێكخستنێكى نوێى پۆشاك لەگەڵ یەكتریدا و دواجار و لەهەمووى گرنگتر ڕێكخستنى لەش لەگەڵ پۆشاكدا لەوانە عەزى، كاوبۆ، تەنوورە، تیشێرت، بلوز، ملپێچ، كالە، قۆندەرە (بنبەزر یان فلات)؛ واتە سەرهەڵدانى جۆرێك هۆشیارى ئێستاتیكى و ئیرۆتیكى مرۆڤ بەرانبەر خۆى و دەوروبەر. بەكارهێنانى ئەم زاراوەیە تا دەوروبەرى سەرەتاى دوو هەزارەكان لە كۆمەڵگەى ئێمەدا بۆ پۆلێنى پۆشاك سەنتراڵ بوو.

ئەم وتارە بەشێكە لەم كتێبە:

هاوار محەمەد: ڕووتى- لە شەرمى تیۆلۆژییەوە بۆ بێشەرمیى پۆرنۆگرافى، ڕێكخراوى ئازادبوون، سلێمانى 2023.

[1] حنا بطاطو: العراق، الطبقات الاجتماعية و الحركات الثورية من العهد العثماني حتى قيام الجمهورية، الكتاب الأول، ترجمة: عفيف الزرار، مؤسسة الأبحاص العربية، الطبعة الثانية، بيروت، 1995، ص46.

[2] المصدر نفسه، ص43.

[3] علي الوردي: لمحات إجتماعية في تأريخ العراق الحديث، الجزء الثالث، من عام 1876 الى عام 1914، ص6

[4] المصدر نفسه، ص8.

[5] دەربارەى مێژووى كارەبا لە عێراق، خوێنەر دەتوانێت بگەڕێتەوە بۆ ئەم وتارە:

سلام ابراهيم عطوف كبة: الطاقة الكهربائية في العراق القرن العشرين، الحوار المتمدن-العدد: 1052 – 2004 / 12 / 19 – 10:44 المحور: الادارة و الاقتصاد. https://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid=28368

[6] فاطمة المحسن: المصدر السابق، ص326-327.