د. عەبدولموتەڵیب رەفعەت سەرحەت

عێراق لە نێو وڵاتانى جیهاندا یەکێک لەو وڵاتانەیە کە تواناى ڕووبەڕووبوونەوەى گۆڕانکارییەکانى ئاو وشوهەواى نییە. و رۆژ لە دواى رۆژ دیاردە توندەکانی کەشوهەوا وەک بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما، کەمی دابارین، بارانى بەلێزمە (هەندێ ساڵ ومانگ)، وشکەساڵی و کەمی ئاو، هەروەها خۆڵبارین و لافاو وهەندێ لە دیاردە توندەکانى تر زەققتردەبنەوە. لە ساڵی ٢٠٢١ عێراق دووەم وشکترین ساڵى بە خۆیەوە بینى لە ماوەی ٥٠ ساڵدا بەهۆی کەمی بارانبارین. ولە ساڵى ٢٠٢٢ هەممان دیاردە دووبارە بوویەوە بەبێ ئەوەى هیچ هەنگاوێکى زانستى لەلایەن عیراق وهەرێمى کوردستانەوە بگیردرێتەبەر. هەروەها داهاتى ئاو لە ڕووبارەکانی فورات و دیجلە وزێیەکانیانەوە بە ڕێژەی ٥٠-٦٠% کەمیکرد، و زەلکاوەکان کە بەشێکن لە مێژووی ناوچەکانى باشوور و یەکێکە لە سەرسوڕهێنەرەکانی میراتی سروشتی لە عیراق، بەرەو وشکبوون هەنگاودەنێن. و پلەکانی گەرما لە عێراق ساڵ لە دواى ساڵ بەرز دەبنەوە و هەندێ لە شارەکانى عیراق سەرووى ٥٠ پلەى سەدییان تۆمارکردووە لە چەند ساڵى ڕابردوودا. بۆیە گومانى تێدا نییە عیراق بە هەرێمى کوردستانەوە بە بارودۆخێکى سەختى گۆڕانکارییەکانى ئاو وهەوادا تێدەپەڕێت کە بەشێک لە هۆکارەکانى ئەم گۆڕانکارییە (جیهانییە) واتا عیراق وەکو وڵاتانى ترى جیهان لە ژێر کاریگەریی ئەم گۆڕانکارییەن کە لە ئەنجامى خراپ بەکارهێنانى سامانە سروشتیەکانەوە سەرچاوەى گرتووە. وبەشێکى ترى ئەم گۆڕانکارییە لۆکاڵییە واتا لە ناوخۆى عیراق وهەرێم وەکو پێویست نەتوانراوە ئامراز و ڕیکارەکانى خۆگونجاندن لە گەڵ گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوادا پەیڕەو بکرێت.

لەم سەدە تازەیە زۆربەى ناوچەکانى هەرێمى کوردستان وعیراق دووچارى وشکەساڵى بوونەتەوە وەک دیاردەیەک یا نیشانەیەک لە نیشانەکانى گۆڕانى ئاو و هەوا. چونکە لە ڕووى زانستیەوە نۆرماڵە کە ناوچەیەکى جوگرافى دیاریکراو یەک جار ڕوبەڕووى وشکەساڵى ببێتەوە لە ماوەى نێوان ٧-١٣ ساڵدا. بەڵام زیاتر لەو ستاندەردە هیچ بە بارودۆخێکى ئاسایی هەژمار ناکرێت، بەڵکۆ بە نیشانەیەکى مەترسیدار دادەنرێت. ولە بیست وپێنج ساڵى ڕابردوو وشکەساڵى دووچارى ناوچەکانى هەرێمى کوردستان بووەتەوە بە شێوەی جیاوازو جۆرى جیاواز. بۆ نموونە لەو ماوەیەدا ناوچە جیاجیاکانى هەرێمى کوردستان (٧-٩) جار دووچارى وشکەساڵى گشتى، وشکەساڵى کشتوکاڵى، ئابورى، کەشناسی وهایدرۆڵوجى بوونەتەوە. ئەوەش نیشانەیەکى مەترسیدارە و پێویستە ئیشى زانستى زۆری لە سەر بکرێت وهەوڵ بدرێ زیاتر لەو گۆڕانکارییە ژینگەییانە تێبگەین وخۆمانى لەگەڵدا بگونجێنین بە شێوەیەک کە کاریگەرى وزیانەکانى کەمتر بکەینەوە.

لە ساڵى ٢٠٢١ کە هەرێمى کوردستان بە گشتى ڕوبەڕووى وشکەساڵییەکى توند بوویەوە و سەرچاوەکانى ئاو گەشتە ئاستێکى مەترسیدار، بەندە لە گەڵ چەند پسپۆرێکى بوارى سەرچاوەکانى ئاو و ژینگە و کشتوکاڵ بانگهێشتى کۆبونەوەى دیوانى وەزارەتى کشتوکاڵ وسەرچاوەکانى ئاو کراین بۆ گفتوگۆکردن لە سەر زیانەکانى وشکەساڵى وچۆنیەتى ڕوبەڕووبوونەوەى. بەندە هەندێ بەڵگەى زانستی خستەڕوو لە سەر گۆڕانکارییەکانى کەش وهەواو وزیاد بوون یا دووبارەبوونەوەى وشکەساڵى وەک یەکێک لە نیشانەکانى گۆڕانى ئاو وهەوا، ودەبێ ساڵانە پلانى تێروتەسەلمان هەبێ بۆ ڕووبەڕووبوونەوەى ئەم دیاردەیە. دواى زیاتر لە کاتژمێرێ قسەکردن لە سەر ئەم بابەتە لە گەڵ ئەو پسپۆرە بەڕێزانەى کە بانگهێشت کرابووین، بەڕێز وەزیری کشتوکاڵ وسەرچاوەکانى ئاو بە یەک دێڕ هەمووانى تووشى شۆک کرد وفەرمووى: “باوەڕ ناکەم مەترسییەکە ئەوەندە جیدى بێت، ومن پێم وایە ساڵى داهاتوو وەک ساڵى ٢٠١٩ دەبێت و بێڵ ماوسەکە سەڕێژ دەکات وخەڵک ئەچێ سەردانى ئەکات!!”. بە ڕاستى ئەم قسەیە تووشی شۆکى کردم، ولەوکاتەوە بۆم دەرکەوت کە ئێمە لە مەترسییەکى ڕاستەقینەداین وتواناى ڕووبەڕووبوونەوە و ئیدارەدان و خۆگونجاندنمان نییە لە گەڵ ئەم بارودۆخە ژینگەییە کە ڕووبەڕوومان بووەتەوە. وئێستاش ئەو قسەیەى جەنابى وەزیر ئەکەوێتە یادم دڵم توندە دەبێت پێى. ئەوە بوو لە ساڵى ٢٠٢٢ بەهەممان شێوەى ساڵى ٢٠٢١ و بگرە بە شێوەیەکى سەختتر ڕووبەڕوى وشکەساڵى بووینەوە بۆ ساڵى دووەم لەسەریەک، وئێستاش لە ٢٠٢٥داین وجارێکى تر دووچارى ئەم دیاردە دەبینەوە.

لە ماوەى ٥ ساڵى ڕابردوو واتا لە نێوان ساڵانى ٢٠٢٠-٢٠٢٥ هەرێمى کوردستان بە گشتى ٣ جار دووچارى وشکەساڵى بووتەوە، کە دووجاریان وشکەساڵى گشتى بووە واتا (کشتوکاڵى، ئابورى، هایدرۆڵۆجى وکەشناسی)، وساڵێکیان کە ئەمساڵە ٢٠٢٥ دووچارى وشکە ساڵى جۆراوجۆر بووەتەوە بەپێى ناوچە جیاوازەکان. بۆ نموونە تا ئەم ساتە کە نزیکەى مانگێ ماوە بۆ تەواوبوونى وەرزى باران یا (ساڵى ئاوى)، چەند ناوچەیەک لە ناوچەکانى کوردستان نزیکن لە تێپەڕاندنى وشکەساڵى وەکو پارێزگاى هەڵەبجە کە ڕەنگە لە ڕووى کشتوکاڵییەوە کێشەى زۆرى نەبێت بەڵام لە ڕووى هایدرۆڵۆجییەوە ئەو مەترسیەى تێنەپەڕاندووە. و هەندێ ناوچە دووچارى وشکەساڵى گشتى بوونەتەوە وەکو هەولێر ودهۆک وئیدارەى ڕاپەڕین وبەشێک لە ئیدارەى سۆران. وهەندێ ناوچە دووچارى وشکەساڵى کەشناسی وهایدرۆڵۆجى بوونەتەوە وەکو شارى سلێمانى وزۆرێک لە قەزاو ناحیەکانى، بڕوانە خشتەکانى ژمارە (١-٥).

تایبەت بە ناوچەى گەرمیان، ئەم ناوچەیە تا ڕادەیە جیاوازە لە گەڵ ناوچەکانى ترى هەرێمى کوردستان، تەنانەت ئەم جۆرە وشکەساڵییە کە دووچارى گەرمیان بووەتوە لە ئەمساڵدا تا ڕادەیە جیاوازە لە گەڵ ناوچەکانى تر وساڵانى ڕابردوو. بەو پێیەى کە ناوچەى گەرمیان پێکهاتووە لە دوو زۆن کە زۆنێکیان ناوەڕاست وباشورى گەرمیانە و ساڵانە بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى پێویستى بە ٢٥٠-٣٠٠ملم باران هەیە، و زۆنى باکور وباکورى خۆرهەڵات کە ساڵانە بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى  پێویستى بە زیاتر لە ٣٥٠ملم باران هەیە، بڕوانە خشتەى ژمارە (٦).

ڕاستە تا ڕادەیەکى باش بڕى باران لە گەرمیان نزیکە لە بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى، بەڵام ناڕێکى لە دابەشبوونى بارانبارین واى کردووە کە ناوچەکە دووچارى وشکەساڵى ببێتەوە. بۆ نموونە ژمارەى ڕۆژانى باران لە زۆنەجیاوازەکانى گەرمیان تەنها (١٨-٢١) ڕۆژ بووە لە کاتێکدا ساڵانە تا مانگى نیسان ڕۆژانى باران زۆر زیاتر بوونە لە ئەمساڵ. و لەو بڕە کە ئەمساڵ باریووە، نزیکەى ١٠٠ملم لە زۆربەى شارەکانى گەرمیان تەنها لە ماوەى کەمتر لە ٣ ڕۆژدا باریووە لە مانگى یانزە (تشرینى دووەم) بە تایبەتى لە کەلار، پێباز ومەیدان. لە کاتێکدا لە مانگى کانوونى یەکەم لە هەموو شارەکانى گەرمیان لە نێوان (٧-٢٠)ملم باران بووە، ولە کانوونى دووەم بڕەکەى لە هەموو شارەکانى گەرمیان نزیکەى (٠,٨-٥)ملم بووە، کە لەو دوو مانگە زۆر پێویستە زۆرترین ڕێژەى باران ببارێ. دواتر لە مانگى شوبات لە یەک شەو و ڕۆژدا بڕى (٢٦-٤٢)ملم باران باریووە. ئەم ناڕێکییە وناهاوسەنگییە لە دابارین و درێژبوونەوە ماوەى نێوان بارانەکان (دڕێژبوونى ماوەى وشکى نێوان بارانەکان) هۆکارى سەرەکین بۆ وشکەساڵى لە ناوچەى گەرمیان. ئەم بارودۆخەش هاوتەریبە لە گەڵ ئەو لێکۆڵینەوانەى کە ئاماژە بەوە دەکەن کە رێژەى گازە گەرمکەرەوەکان و گەرمبوونى هەوا و تێکچونى سیستەمى ژینگەیى، هۆکارن بۆ کەمبوونەوەى ژمارەی رۆژانی بارانبارین بەڕێژەى نزیکەی ٥%، و ماوەى وشکى یان مەوداى نێوان دابارینەکان درێژتر بووەتەوە. ئەمەش یەکێکە لە دیاردە توندەکان و نیشانەیه‌كى سەختی گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوا بە تایبەتى لە ناوچە وشک و نیمچە وشکەکاندا وەک ناوچەى گەرمیان. ئەمەش کاریگەرى زۆر خراپى دەبێت لە سەر کۆى سیستەمى ژینگە بە تایبەتى لەڕوى کشتوکاڵییەوە، چونکە زیادبوونى ماوەى وشکى کاریگەرى دەکاتە سەر رێژەى شێ لە خاکدا لە ئەنجامى زیادبونى رێژەى بەهەڵمبون، بەمەش حاڵەتى (Soil-water stress) لە خاکدا رودەدا. لە لایەکى ترەوە، زیاتر لە ٩٠% لە زەوییە کشتوکاڵییەکانى گەرمیان زەوى کشتوکاڵى (دەیم)ـن کە پشت بە باران دەبەستن، بۆیە تا کاتى نوسینى ئەم ڕاپۆرتە جۆرى وشکەساڵى لە ناوچەى گەرمیان (وشکەساڵى کەشناسی، کشتوکاڵى و ئابووریە) چونکە زۆربەى هەرە زۆرى جوتیاران زەرەمەندبوونە لە وەرزى باران. بۆیە لەم بارودۆخەدا بەروبومە چێندراوەکان بە تایبەتى دانەوێڵە پێویستیان بە ئاودێرى تەواوکار (Supplementary irrigation) دەبێت کە دەبێت لە ساڵانى داهاتوودا پلانى بۆ دابرێژرێ و سەرچاوەکانى ئاودێرى تەواوکار دیاریبکرێت وئیش لەسەر جێبەجێکردنى وپەیڕەوکردنى بکرێت.     

بۆ تێگەیشتن لە هۆکارەکانى گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوا، پێشتر تەنها دیاردەکانى لانینا وئيلنینۆ وەکو تەنها هۆکارى سەرەکى ئەبینرا، بەڵام لێکۆڵینەوە نوێیەکان دەریانخستووە چەندین هۆکارو وڕەگەزى جیاواز ڕۆڵیان هەیە لە گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوا وەکو ڕێژەى گازە گەرمکەرەوەکان لە بەرگى هەواییدا، ڕێژەى شێ لە بەرگى هەواییدا، جۆر وئاڕاستەى با… وهتد. تەنانەت پێشتر وا بیر دەکرایەوە کە کاریگەری گازە گەرمکەرەوەکان تەنها سنوردارە بە بەرزبونەوەى پلەکانى گەرمى، بەڵام لیکۆڵینەوە نوێیەکان دەریانخستوە کە دەردانی گازە گەرمکەرەوەکان کاریگەری لەسەر هەموو رەگەزەکانى ئاو و هەوا هەیە، لەوانەش: سیستەمی با و شێوازی بارانبارین لە سەرانسەری جیهاندا. دەردانی گازە گەرمکەرەوەکان دەبێتە هۆی وشکەساڵی و برسێتی و لافاو و گۆڕانکاری لە ماوە و درێژیى وەرزەکاندا، کەمبوونەوەى رۆژانی دابارین لە زۆرێک لە ناوچەکانى جیهان، و زیادبوونى دیاردە توندەکانى کەشوهەوا بەتایبەتى بارانبارینی بەخوڕ یا (دابارینى بڕێکى زۆر لە کەمترین ماوەدا). و ڕەگەزەکانى ئاو و هەوا بە شێوەیە تێکچووە و گۆڕانى تێدا دروستبووە کە ناتوانرێ بە شێوەیەکى سادە لێى تێبگەى، و زۆرێک لە زانایان بە بەردەوامى خەریکى لێکۆڵینەوەى نوێن بۆ تێگەیشتن لە میکانیزم و هۆکارەکانى گۆڕانى ئاو و هەوا لە هەموو جیهاندا.   

وەکو پێشتر ئاماژەى پێکرا، بەشێک لە هۆکارەکانى گۆڕانکارییەکانى ئاو وهەوا  هۆکارى (جیهانین) کە ڕەنگە سەخت بێت لە ئێستادا کۆنترۆڵ بکرێت، بەتایبەتى وڵاتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا کە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانى گۆڕانى ئاو وهەوا لە ئێستادا کشاوەتەوە بە شێوەیەکى نافەرمى لە ڕێکەوتنى (پاریس ٢٠١٥) تایبەت بە گۆڕانى ئاو وهەوا. وبەشێکى ترى ئەم گۆڕانکارییە لۆکاڵییە واتا لە ناوخۆى عیراق وهەرێم وەکو پێویست نەتوانراوە ئامراز و ڕیکارەکانى خۆگونجاندن لە گەڵ گۆڕانکارییەکانى ئاو و هەوادا پەیڕەو بکرێت، کە دەبێت کار لە سەر کەمکردنەوەى دەردانى گازەگەرمکەرەوەکان بکرێت وزیاتر پشت بەسەرچاوەى وزەى خاوێن ببەسترێت. هەروەها لە ڕووى کشتوکاڵى و ئاودێرییەوە زۆر گرنگە تەرزى نوێ بەرهەمبهێنرێت یا هاوردە بکرێت بەشێوەیەک کە ئەو تەرزانە تواناى بەرگرى کەم ئاوى و وشکەساڵیان هەبێت، بۆ ئەوەى ئاسایشى خۆراک نەکەوێتە مەترسییەوە. و پەیڕەو کردنى سیستەمى هاوچەرخ لە ئاودێریدا وەکو دڵۆپاندن وپرشاندن. وکارکردن لە سەر پاڵاوتنى ئاوى ئاوەڕۆ (ئاوى قورس) کە سەرمایەیەکى نیشتیمانییە وپێویستە بەکاربهێنرێت دواى پاڵاوتنى لە بوارەکانى کشتوکاڵ وپیشەسازى. وپێویستە ساڵانە لە ڕۆژی ژینگەى کوردستاندا دروشمى تایبەت هەبێت و پلانى تایبەت دابڕێژرێ بۆ ساڵى ئایندە بەمەبەستى کەمکردنەوەى مەترسییەکانى سەر ئیکۆسیستەم وبەتایبەتى گۆڕانى ئاو و هەوا، وئەم کارە دەبێت لە نێوان دەستەى ژینگە و وەزارەتى کشتوکاڵ وسەرچاوەکانى ئاو سەرپەرشتى بکرێت وئەنجومەنى وەزیران ئاسانکارى بکات بۆ جێبەجێکردنى پلانە داڕێژراوەکان.  

** بڕ و ڕێژەى بارانى ئەمساڵ تا سەرتاى مانگى (نیسان)، بە بەراورد لە گەڵ بڕی پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکە ساڵى لە ناوچەجیاوازەکانى هەرێم بە پشتبەستن بە سەرچاوە زانستییەکان. 

خشتەى (١): بڕى باران لە پارێزگا هەولێر بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى

خشتەى (٢): بڕى باران لە پارێزگا سلێمانى بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى

خشتەى (٣): بڕى باران لە پارێزگا دهۆک بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى

خشتەى (٤): بڕى باران لە ئیدارەى ڕاپەڕین بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى

خشتەى (٥): بڕى باران لە ئیدارەى سۆران بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى

خشتەى (٦): بڕى باران لە ناوچەى گەرمیان بە بەراورد لە گەڵ بڕى پێویست بۆ تێپەڕاندنى وشکەساڵى